Purim, jedno z najradośniejszych świąt żydowskich, przyciąga uwagę swoją wyjątkową atmosferą karnawału, barwnymi kostiumami i huczną zabawą. Obchodzone 14 dnia miesiąca Adar w kalendarzu żydowskim (zazwyczaj w marcu), Purim upamiętnia dramatyczne wydarzenia opisane w biblijnej Księdze Estery, kiedy to naród żydowski cudownie uniknął zagłady w starożytnej Persji.
Nazwa – święto Purim
Nazwa „Purim” pochodzi od hebrajskiego słowa „pur” (los), nawiązując do losów rzucanych przez złego doradcę Hamana, by wyznaczyć datę planowanej eksterminacji Żydów. Dzięki odwadze królowej Estery i jej wuja Mordechaja, te złowrogie plany zostały udaremnione, a dzień przeznaczony na zniszczenie stał się dniem zwycięstwa i radości.
W przeciwieństwie do innych świąt żydowskich, często naznaczonych powagą i refleksją, Purim wyróżnia się atmosferą zabawy, przebieraniem się w kostiumy, głośnymi kołatkami zagłuszającymi imię Hamana i tradycyjnymi słodkimi przysmakami – hamantaszami. Jest to czas, gdy zwykłe zasady zostają odwrócone, a radość i świętowanie stają się religijnym obowiązkiem.
Za kolorową fasadą Purim kryje się jednak głębsza symbolika i przesłanie. To święto podkreśla siłę wspólnoty, odwagę w obliczu niebezpieczeństwa i wiarę w przetrwanie nawet w najciemniejszych czasach. Historia Purim, wraz z jej dramatyzmem i nieoczekiwanym dobrym zakończeniem, stała się ponadczasową metaforą żydowskiego doświadczenia przez stulecia – od starożytności po współczesność.
W tym obszernym artykule zagłębimy się w fascynującą historię Purim, jego bogate tradycje i symbolikę, a także znaczenie święta Purim dla współczesnych społeczności żydowskich na całym świecie. Niezależnie od tego, czy jesteś zaznajomiony z żydowskimi tradycjami, czy dopiero zaczynasz swoją podróż w świat judaizmu, historia Purim z jej uniwersalnym przesłaniem o odwadze, tożsamości i triumfie nad przeciwnościami z pewnością cię zainspiruje.
Święto Purim – między przypadkiem a opatrznością
Historia Purim rozpoczyna się na dworze króla perskiego Achaszwerosza (utożsamianego przez niektórych historyków z Kserksesem I). Po oddaleniu swojej nieposłusznej żony Waszti, król organizuje coś w rodzaju konkursu piękności, by wybrać nową królową. Wybór pada na piękną Esterę, która – zgodnie z radą swojego wuja i opiekuna Mordechaja – ukrywa swoją żydowską tożsamość.
Tymczasem wysoko postawiony dworski urzędnik Haman, obrażony tym, że Mordechaj nie oddaje mu pokłonu, postanawia zemścić się nie tylko na nim, ale na całym narodzie żydowskim. Przekonuje króla do wydania dekretu nakazującego zagładę wszystkich Żydów w imperium. Data tej masakry zostaje wyznaczona przez rzucenie losów (hebr. פור – pur, stąd nazwa święta פורים – Purim, czyli „losy”).
W obliczu zagrożenia, Mordechaj przekonuje Esterę, by wyjawiła królowi swoją tożsamość i wstawiła się za swoim ludem. Estera, ryzykując własne życie (jako że nikt nie mógł stawić się przed królem bez wezwania pod groźbą śmierci), zaprasza króla i Hamana na ucztę. Podczas drugiej uczty ujawnia swoją tożsamość i demaskuje spisek Hamana. Oburzony król skazuje Hamana na śmierć przez powieszenie na szubienicy, którą ten przygotował dla Mordechaja. Żydzi otrzymują prawo do obrony przed wrogami, a Mordechaj zostaje mianowany wysokim urzędnikiem na dworze.
Historia kończy się ustanowieniem święta Purim, mającego upamiętniać cudowne ocalenie i odwrócenie losów.
„Zamaskowana” Estera i Bóg ukryty
Jednym z najbardziej fascynujących aspektów Księgi Estery jest całkowity brak wzmianki o Bogu. Jest to jedyna księga w Biblii Hebrajskiej, w której imię Boże nie pojawia się ani razu. Ta pozorna nieobecność Boga dała początek głębokiej teologii związanej z koncepcją הסתר פנים (hester panim) – „zakrycia oblicza” Bożego.
Imię głównej bohaterki, Estery (אסתר), tradycyjnie jest interpretowane jako odniesienie do tej koncepcji. Choć historycznie imię to prawdopodobnie pochodzi od perskiego „stāra” (gwiazda) lub imienia bogini Isztar, w tradycji żydowskiej wykłada się je jako pochodną od hebrajskiego אסתר (esater) – „ukryję się” lub הסתר (hester) – „zakrycie”. Tak jak Estera ukrywała swoją tożsamość, tak Bóg wydaje się ukryty w wydarzeniach opisanych w księdze.
Tradycja rabiniczna widzi w tej pozornej nieobecności Boga paradoksalny dowód Jego wszechobecności. Bóg działa w ukryciu, poprzez pozornie przypadkowe zbiegi okoliczności i ludzkie decyzje. Słowo מגילה (megila) – „zwój”, którym określa się Księgę Estery, pochodzi od rdzenia oznaczającego „odkrywać” (מגלה – megale). Zwój Estery, choć nie wymienia imienia Boga, paradoksalnie odkrywa, odsłania Jego działanie w historii.
Ta teologiczna koncepcja ma ogromne znaczenie dla zrozumienia żydowskiej historii, szczególnie w kontekście diaspory i prześladowań. Nawet w czasach, gdy Bóg wydaje się nieobecny lub odwrócony od swego ludu, wciąż działa, choć w sposób ukryty i nieoczywisty. Ta idea stanowiła źródło nadziei w najtrudniejszych momentach żydowskiej historii, włącznie z okresem Holokaustu.
J
Jeśli chcesz poszerzyć swoją wiedzę na temat judaizmu oraz tekstów biblijnych, możesz zapisać się na kurs hebrajskiego biblijnego.
Zwyczaje i symbolika Purim
Bal przebierany
Jednym z najbardziej charakterystycznych zwyczajów Purim jest przebieranie się w kostiumy i zakładanie masek (מסכות – masechot). Zwyczaj ten, choć nie ma bezpośredniego źródła w Księdze Estery, doskonale oddaje jej główne motywy – ukrywanie tożsamości, przebieranie się i odwracanie ról.
Estera ukrywała swoją żydowską tożsamość (jej prawdziwe imię to Hadassa – הדסה), by później ją ujawnić w kluczowym momencie. Haman, wydawać by się mogło potężny dworski dostojnik, w mgnieniu oka stracił wszystko i został stracony. Mordechaj z prześladowanego stał się jednym z najważniejszych ludzi w państwie. Te odwrócenia i transformacje symbolizują przebierańcy na ulicach miast podczas Purim.
W tradycji żydowskiej dopuszczalne jest nawet przebieranie się za osobę odmiennej płci, co normalnie byłoby sprzeczne z religijnymi zasadami. Ta tymczasowa transgresja podkreśla wyjątkowość Purim jako czasu, gdy zwykłe reguły zostają zawieszone, a świat staje na głowie.
Radosna uczta
Centralnym elementem obchodów Purim jest uczta (סעודת פורים – se’udat Purim). Talmud nakazuje, by podczas Purim pić wino „עד לא ידע” (ad lo jada) – „aż się nie będzie znało” różnicy między frazami „ארור המן” (arur Haman) – „przeklęty Haman” i „ברוך מרדכי” (baruch Mordechaj) – „błogosławiony Mordechaj”. To jedyny dzień w roku, gdy tradycja żydowska zachęca do upicia się. Chociaż jak widać, także tego dnia jest w tym umiar: gdy dobre i złe zdanie zaczynają się mieszać, należy się zatrzymać.
Ta praktyka odzwierciedla radykalny zwrot od zagrożenia do ocalenia, od żałoby do święta, opisany w Księdze Estery: „Miesiąc, który zamienił się im ze smutku w radość i z żałoby w dzień świąteczny” (Est 9,22). Purim przypomina, że nawet w najciemniejszej godzinie istnieje możliwość poprawy sytuacji.
Hałasujmy przeciwko złu – zagłuszanie imienia Hamana
Podczas publicznego czytania Księgi Estery w synagodze, ilekroć padnie imię Hamana, wierni zagłuszają je kołatkami (רעשנים – raaszanim) i tupaniem. Ten zwyczaj wyraża nakaz wymazania pamięci o Amaleku, biblijnej postaci niegodziwca, który zagrażał istnieniu Żydów. Nazwa takiej kołatki רעשן (raaszan) bierze się od słowa רעש (raasz), czyli „hałas”.
Amalek to w tradycji żydowskiej archetypiczny wróg, którzy jako pierwsi zaatakowali Izraelitów po wyjściu z Egiptu. W Księdze Powtórzonego Prawa (25,19) Bóg nakazuje: „Wymażesz imię Amaleka pod niebem. Nie zapomnij o tym!”. Symbolicznie jego potomkiem jest Haman, jak i wszyscy inni niegodziwcy u władzy, którzy chcą zabić Żydów. Zagłuszanie imienia Hamana symbolizuje duchową walkę ze złem, które Amalekici i Haman reprezentują.
Hamantasze – symboliczne uszy Hamana
Tradycyjnym przysmakiem Purim są trójkątne ciastka nadziewane makiem, dżemem lub innym słodkim nadzieniem, zwane hamantaszami (המן־טאַשן). Nazwa ta pochodzi z języka jidysz i tradycyjnie bywa tłumaczona „kieszenie Hamana”. Niektórzy językoznawcy sugerują, że pierwotnie mogła brzmieć „mon taszn” (kieszenie makowe) i dopiero później została skojarzona z Hamanem, a więc ściśle wpleciona w symbolikę święta Purim.
W tradycji hebrajskiej ciastka te nazywane są אוזני המן (oznej Haman) – „uszy Hamana”. Ich trójkątny kształt ma przypominać kapelusz lub uszy Hamana, a spożywanie ich symbolizuje metaforyczne „pożarcie” – pokonanie wroga.
Nakazy Purim – wzajemna pomoc i wspólnotowa radość
Oprócz radosnej zabawy, warto zwrócić uwagę na jakie elementy święta Purim kładzie religia żydowska. Purim wiąże się z wypełnianiem czterech przykazań (micwot):
- Słuchanie czytania Zwoju Estery (מקרא מגילה – mikra megila)
- Uczta i radość (משתה ושמחה – miszte we-simcha)
- Wysyłanie prezentów przyjaciołom (משלוח מנות – misz’loach manot)
- Dawanie jałmużny biednym (מתנות לאביונים – matanot la-ewjonim)
Dwa ostatnie przykazania podkreślają społeczny wymiar święta Purim – wzmacnianie więzi wspólnotowych i troskę o najsłabszych. W dniu, gdy Żydzi świętują ocalenie przed zagładą, szczególnie ważne jest, by nikt nie był wykluczony z radości z powodu ubóstwa.
Święto Purim w różnych społecznościach żydowskich
Szuszan Purim – dodatkowe święto w Jerozolimie
Szczególnym wariantem święta jest Shushan Purim (פורים שושן), obchodzony 15 dnia miesiąca Adar, dzień po zwykłym Purim. Nazwa pochodzi od Suzy (Szuszan), stolicy starożytnej Persji, gdzie według Księgi Estery Żydzi walczyli ze swoimi wrogami o dzień dłużej niż w innych miejscach.
Zgodnie z tradycją, Szuszan Purim obchodzony jest w miastach, które miały mury w czasach Jozuego. Praktycznie oznacza to, że dziś jest świętowany głównie w Jerozolimie. Ta dwoistość dat podkreśla różnorodność (i komplementarność) doświadczeń Żydów: z jednej strony tych, którzy żyją w Ziemi Świętej, a z drugiej społeczności diaspory.
Współczesne obchody na świecie
Święto Purim, poza tym dodatkowym dniem, jest oczywiście obchodzone na całym świecie, tam gdzie są społeczności żydowski. W Izraelu podczas święta można natknąć się na uliczne korowody z maskami i przebraniami. W gminach żydowskich organizowane są bale, zwykle otwarte także dla nie-Żydów, którzy w ten sposób mogą świętować ocalenie Żydów.
Purim jest ważnym elementem tożsamości i okazją do wzmocnienia więzi z tradycją, gdyż przypomina o wspólnym losie i roli wspólnoty w trudnej historii żydowskiej. Wiele gmin i szkół żydowskich organizuje bale purimowe, konkursy na najlepszy kostium, przedstawienia („purimszpile” – dosłownie w jidysz: „gry purimowe”) oraz na przykład warsztaty pieczenia hamantaszy.
Purim, ze swoją barwną oprawą i dramatyczną narracją, stanowi doskonałą okazję do edukacji dzieci i młodzieży. Historia Estery, Mordechaja i Hamana, opowiedziana w przystępny sposób, uczy wartości takich jak odwaga, tożsamość, odpowiedzialność za wspólnotę i nadzieję.
Lokalne „Purimy” – pamięć o ocaleniach społeczności
Na przestrzeni wieków różne społeczności żydowskie ustanawiały lokalne, dodatkowe święta wzorowane na Purim, aby upamiętnić cudowne ocalenia od prześladowań. Nazywano je Purim Katan (פורים קטן – Mały Purim) z dodaniem nazwy miejscowości.
Przykładami są Purim Ancona upamiętniający ocalenie Żydów we włoskim mieście Ankona, Purim Saragossa związany z cudownym ocaleniem społeczności żydowskiej w Saragossie, czy Purim Frankfurt ustanowiony po pogromie, który ostatecznie nie doszedł do skutku w 1616 roku. Te lokalne święta podkreślają uniwersalność przesłania Purim – nadziei na ocalenie nawet w najtrudniejszych okolicznościach.
Świętowanie Purim w okresie prześladowań
W czasach prześladowań, szczególnie w średniowiecznej i nowożytnej Europie, obchody Purim nabierały dodatkowego znaczenia jako symbol przetrwania i oporu. Wśród krypto-Żydów (Marranos) w Hiszpanii i Portugalii, zmuszonych do konwersji na chrześcijaństwo, Purim był obchodzony potajemnie. Władzom i sąsiadom pokazywano, że świętuje się „karnawał”, co pomagało ukryć przed inkwizycją swoją tożsamość i uniknąć prześladowań.
Nawet w gettach i obozach koncentracyjnych w czasie Holokaustu, niektórzy Żydzi znajdowali sposób, by upamiętnić Purim, widząc w nim symbol nadziei, że tak jak w czasach Estery, także ich cierpienie może się niespodziewanie zakończyć.
Uniwersalne i kabalistyczne przesłanie – święto Purim
Kabalistyczne interpretacje
W mistycznej tradycji kabały, Purim bywa nazywany świętem nawet ważniejszym niż Jom Kipur (Dzień Pojednania). Rabin Icchak Luria, jeden z najważniejszych kabalistów, twierdził, że w przyszłym, mesjańskim świecie, wszystkie święta żydowskie przestaną być obchodzone, z wyjątkiem Purim. Ta idea opiera się na interpretacji wersetu z Księgi Estery (9,28): „A dni te będą wspominane i obchodzone w każdym pokoleniu”.
W żydowskiej tradycji numerologicznej (gematria), każdej literze hebrajskiego alfabetu przypisana jest wartość liczbowa. Zgodnie z tym, wartość liczbowa hebrajskich liter w wyrażeniach „ארור המן” (arur Haman) – „przeklęty Haman” oraz „ברוך מרדכי” (baruch Mordechaj) – „błogosławiony Mordechaj” jest identyczna, co niektórzy interpretują jako ukrytą wskazówkę dotyczącą głębszej korespondencji przeciwieństw. I dlatego też na balu purimowym pije się alkohol do momentu, gdy te frazy zaczną się mylić.
Uniwersalne wartości w przekazie święta Purim
Historia Estery niesie uniwersalne przesłanie o odwadze bycia sobą i stania po stronie swojej tożsamości i społeczności. Estera, ryzykując własnym życiem, ujawniła swoją żydowską tożsamość, by uratować swój lud. Ten akt odwagi przypomina o znaczeniu autentyczności i wierności sobie, nawet w obliczu niebezpieczeństwa.
Centralnym motywem Purim jest odwrócenie losów – nazwa święta Purim znaczy dosłownie właśnie „losy”. To, co miało być dniem zagłady, stało się dniem zwycięstwa. Ten motyw niesie uniwersalne przesłanie nadziei, że nawet w najciemniejszych momentach historii możliwa jest radykalna zmiana na lepsze. Podczas Purim jest to celebrowane poprzez przebieranie się, a więc odwrócenie form i norm. Ludzie przebierają się za kogoś innego, zakładają maski, tak jak Estera ukrywała kim jest – pamiętając jednak o swojej tożsamości i dbając o swoją wspólnotę.
W historii żydowskiej, naznaczonej licznymi prześladowaniami i tragediami, zdolność do radowania się i świętowania przetrwania stanowi potężną formę odporności i nadziei. Jak pisał rabin Jonathan Sacks: „Radość jest najwyższą formą oporu. Tyranie dążą do zastraszenia ludzi poprzez strach. Świętując przetrwanie, Żydzi odkryli, że radość jest najlepszą bronią przeciwko tyranii”.
Zakończenie
Purim, choć na pierwszy rzut oka może wydawać się lekkim, karnawałowym świętem, kryje w sobie głębokie teologiczne i egzystencjalne przesłanie. Jest to opowieść o nieoczekiwanych zwrotach akcji, o Bogu działającym w ukryciu, o odwadze w obliczu zagrożenia i o radości jako formie duchowego oporu. Przypomina, że nawet w najciemniejszych momentach istnieje możliwość odwrócenia losów, że to, co wydaje się końcem, może okazać się początkiem czegoś nowego, i że nadzieja i solidarność stanowią najlepszą odpowiedź na zagrożenie.
Purim uczy nas również, że czasem to, co najważniejsze, pozostaje ukryte. Tak jak imię Boga w Księdze Estery, tak najgłębsze znaczenie naszego życia i historii może pozostawać niewypowiedziane, działając poza naszą świadomością. Być może, jak sugeruje tradycja mistyczna, to właśnie w tych ukrytych przestrzeniach, poza powierzchownymi podziałami i kategoriami, odnajdujemy najgłębszą jedność i sens.Chag Purim Sameach! Wesołego Purim!
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.