Litera waw (ו) w hebrajskim alfabecie pełni różne funkcje gramatyczne i symboliczne. W naszym wpisie odkryjemy jej pochodzenie, rolę w języku hebrajskim, znaczenie w gematrii oraz Biblii. Dowiesz się, jak litera waw wpływa na współczesny hebrajski i dlaczego jest kluczowa zarówno w tekstach religijnych, jak i w codziennej komunikacji.
Kształt i nazwa litery ו
Litera waw (ו) w początkowych formach pism semickich miała kształt przypominający kołek do namiotu lub hak i to też znaczy jej nazwa. W różnych systemach pisma jej forma stopniowo ewoluowała, od wydłużonego, prostego kształtu w piśmie fenickim po bardziej stylizowaną formę w aramejskim i starożytnym hebrajskim.
W hebrajskim, jaki znamy dziś, waw przyjął postać pionowej kreski: prostej (ו) lub z delikatnym zagięciem u góry. Ta litera miała istotny wpływ na rozwój alfabetów greckiego i łacińskiego. W alfabecie fenickim została zaadaptowana jako znak odpowiadający dźwiękowi /v/ (polskie „w”).
W greckim przyjęła formę digammy (Ϝ), która później zanikła, a także stała się podstawą dla litery Ypsilon (Υ), oznaczającej dźwięk „u”/„y”. W łacinie jej dziedzictwem są litery F oraz U/V, z których w średniowieczu wykształciła się litera W (V+V, jak w ang. double-u).
Litera waw jako spółgłoska
Podstawowa wartość fonetyczna litery waw to spółgłoska /v/ czyli polskie „w”, na przykład w takich wyrazach: וידאו – video, ורשה (Warszawa, czytaj: „warsza”), ויטמין – vitamin, ויקוח (wikuach) – „dyskusja, kłótnia”, ורד /vere/ – „róża”, ו /ve/ – „i, oraz, a”, קו /kav/ – linia, סתיו /stav/ – „jesień”, דוד /david/ – „Dawid”.
Początkowo była to spółgłoska /w/ czyli polskie „ł”. Dźwięk ten zachował się w innych językach semickich takich jak arabski (ale też w tradycyjnej jemeńskiej wymowie hebrajskiego). We współczesnym hebrajskim ten dźwięk pojawia się w niektórych zapożyczeniach, np. ואו /waw/ – „łał”, ואלה /wala/ – „serio”.
Częściej jednak oznacza samogłoskę /o/ lub /u/ dlatego współcześnie dla uniknięcia pomyłki w środku wyrazu zapisuje się przeważnie dwie litery waw zamiast jednego, np. ברווז /barvaz/ – „kaczka” lub טווס /tavas/ – „paw”, czasem może się pojawić też na początku wyrazu.
Waw – jako samogłoska /u/ lub /o/
Litera waw ma też dodatkową funkcję oznaczania samogłosek /u/ i /o/, np. גולם /golem/ – “poczwarka”. Współcześnie rzadko tych samogłosek nie zapiszemy przez literę waw, najważniejsze wyjątki to: כל /kol/ – każdy, צוהריים /t͡sohorajim/ – “południe” oraz חכמה /χoχma/ (chochma) – “mądrość”, משה (imię Mosze, czyli Mojżesz).
W starszych odmianach hebrajskiego (zwłaszcza hebrajskim biblijnym) znacznie rzadziej te samogłoski były zapisywane przez literę waw. W zapisie z nikudami (pomocniczymi oznaczeniami samogłosek) litera waw oznaczająca samogłoskę /o/ jest zapisywana z kropką u góry וֹ, natomiast samogłoska /u/ jako וּ czyli z kropką z boku (i wówczas tej literze nie towarzyszy jakiś inny nikud).
Dlaczego waw oddaje tyle dźwięków?
Litera waw (ו) w starożytnym hebrajskim była wymawiana jako /w/ – polskie „ł”, czyli półsamogłoska. Jako półsamogłoska /w/ jest fonetycznie bliska samogłosce /u/, ponieważ oba dźwięki są artykułowane z zaokrąglonymi ustami i podniesieniem tylnej części języka. Z tego powodu w systemie pisma spółgłoskowego waw zaczęła pełnić funkcję mater lectionis, czyli litery oznaczającej samogłoski /u/ i /o/.
W okresie rzymskim i bizantyjskim, pod wpływem kontaktów z greką i aramejskim, wymowa Waw zmieniła się z /w/ (polskie „ł”) na /v/ (polskie „w”). Proces ten, znany jako lenicja (osłabienie artykulacji), był częścią szerokiego zjawiska zmian fonetycznych w regionie śródziemnomorskim. Podobne przesunięcie miało miejsce w łacinie, gdzie litera V pierwotnie wymawiana jako [w] (polskie „ł”) z czasem zaczęła oznaczać /v/ (polskie „w”). Mimo tej zmiany w hebrajskim współczesnym, w niektórych tradycjach, takich jak hebrajski jemeński, pierwotna wymowa /w/ (polskie „ł”) się zachowała.
Funkcje litery waw w hebrajskim
Litera waw jest jedną z najczęściej pojawiających się w hebrajskim liter. Wiąże się to z funkcjami jakie pełni, a także z tym, że może oznaczać zarówno spółgłoskę jak i samogłoskę /u/ lub /o/.
Spójnik „i” zwykle brzmi po hebrajsku /ve/ i jest zapisywany przez jedną literę waw, która dokleja się do kolejnego wyrazu. W klasycznej wymowie spójnik ו może być też czasami wymawiany jako /vi/ – przed י oraz jako /u/ przed literami ב,מ,פ i przed literą ze szwa.
Litera waw na końcu wyrazu może sugerować trzecią osobę liczby mnogiej czasu przeszłego, przyszłego i rozkazu (wymawia się wówczas jako u) lub sufiks przyimka lub dzierżawczy trzeciej osoby liczby pojedynczej (wymawiany jako /o/, z wyjątkiem יו, które wymawia się jako /av/).
Zagadka wyrazu וווו
Jedną z ciekawostek związanych z literą waw jest wyraz zbudowany tylko z kilku takich liter: וווו.
Wyraz וווו mimo, że składa się z czterech takich samych liter zawiera w wymowie kilka różnych dźwięków, wymawia się to jako /uvavo/.
Znaczy to „i jego hak”. Tak więc jest to dość złożony wyraz, pokazujący jakie funkcje może pełnić jedna litera ו:
- a początku וווו pojawia się wyraz ו /ve/, czyli spójnik „i, oraz”, który przed spółgłoską /v/ klasycznie jest czytany jako /u/
- następnie widzimy tu sam wyraz וו /vav/, od którego nazwę bierze litera waw
- a końcu z kolei pojawia się sufiks dzierżawczy ו /o/, który znaczy „jego”.
Litera waw w jidysz
W języku jidysz litera waw (ו), nazywana wow, pełni różnorodne funkcje ortograficzne:
- Pojedyncza litera ו: W północnych dialektach jidysz (Litwak) reprezentuje samogłoskę [u], podczas gdy w południowych dialektach (pojlisz i galicisz) odpowiada samogłosce [i] (stąd git a nie gut).
- Dwuznak וו (tsvey vovn): Oznacza spółgłoskę [v].
- Dwuznak וי (wov-jud): Reprezentuje dyftong [oj] lub [ɛɪ].
Aby uniknąć niejednoznaczności, pojedyncza litera ו może być zapisywana z kropką po lewej stronie. Na przykład w słowie /vu/ („gdzie”), zapisywanym jako וווּ, kropka wskazuje, która z liter ו reprezentuje samogłoskę [u]. W niektórych tekstach dla rozróżnienia dwuznaku od pojedynczej litery wprowadza się nieme alef.
W zapożyczeniach z hebrajskiego lub aramejskiego w jidysz zachowuje się oryginalną pisownię tych słów.
Litera waw w Bibli
Litera waw jest jedną z częstszych liter hebrajskiego, podobnie jak inne litery składające się na Imię Boże JHWH (יהוה).
W Biblii jest literą najczęściej zaczynającą zdania. Może to być zwykły spójnik koniunkcji („i, oraz, a”) albo używany często w narracjach biblijnych וַ (wa-), który roboczo może być tłumaczony „a następnie”. Większość wersetów biblijnego opisu stworzenia (poza dwoma wprowadzającymi i ostatnim) zaczyna się właśnie od וַ (wa-) wyrażając następstwo kolejnych kroków stwarzania. Słowo to rozpoczyna też najczęstszą frazę biblijną וַיֹּאמֶר (wajjomer) – „i [następnie] rzekł / powiedział”, co najczęściej odnosi się do Słów Bożych.
Wyraz וו (waw), od którego nazwę bierze litera, pojawia się 13 razy (w księdze Wyjścia), zawsze w znaczeniu haczyków w Przybytku Świadectwa.
Symbolika i wartość litery waw
Kabała nawiązuje do wspomnianego wcześniej sensu waw i udziale w dziele stworzenia, interpretując tę literę jako most przepływ od sfery boskiej do materialnej rzeczywistości.
Litera ta pojawia się po raz pierwszy w pierwszym wersie o stworzeniu, gdzie łączy niebo i ziemię. Wartość tej litery w gematrii to 6, co odpowiada 6 dniom stworzenia. A to, co stworzone zawiera się w 6 kierunkach (4 świata oraz góra – dół). Istotny jest tu też kształt litery. U szczytu drzewa życia znajduje się pierwsza litera Imienia Bożego י a ו ma być jej przeciągnięciem ku niższym poziomom – w ten sposób „na dole” następuje to, co „na górze” („rzekł Bóg stanie się światło i-następnie stało się światło”).
Litera waw oznacza tym samym kanał (jak jej kształt) nieustannego przepływu energii stwórczej (jak 6 dni stworzenia) od sfery boskiej do ludzkiej i harmonijnego łączenia przeciwieństw (spójnik w „stworzył niebo i ziemię”).
Poznaj symbolikę pozostałych liter.
Ćwicz he i inne litery
Jeśli chcesz poznać inne litery alfabetu hebrajskiego, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski PDF z wymową”. Jeśli chcesz poćwiczyć pismo drukowane, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski – pismo. Jeśli chcesz poćwiczyć pismo odręczne, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski – pismo odręczne”
Na naszym kursie online alfabet opanujesz w dwie lekcje!
Zapisz się do nas na kurs!
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.