Język hebrajski, z jego bogatą historią sięgającą tysięcy lat, często zaskakuje nas pozornymi podobieństwami, które przy bliższym zbadaniu okazują się być przykładami niezależnego rozwoju językowego. Szczególnie interesującym przypadkiem jest rdzeń s-g-l (ס-ג-ל), który współcześnie kojarzy się zarówno z kolorem fioletowym (סָגוֹל – sagol), jak i z koncepcją wybraństwa czy szczególnej własności (סְגֻלָּה – segula).
W starożytnym świecie żydowskim kolor fioletowy był czymś więcej niż tylko barwą — był symbolem władzy, świętości i bogactwa. Jednak zanim zagłębimy się w historię współczesnego hebrajskiego słowa סָגוֹל (sagol), musimy zrozumieć, że w starożytności nie istniało jedno określenie odpowiadające temu, co dziś nazywamy fioletem.
Starożytne barwniki i ich znaczenie
Starożytni Żydzi używali dwóch głównych terminów opisujących odcienie, które dziś moglibyśmy nazwać fioletowymi:
- kolor תְּכֵלֶת (techelet / tchelet) — oznaczał głęboki błękit wpadający w fiolet. Był to kolor otrzymywany z wydzielin ślimaków morskich z rodzaju Murex. Ten drogocenny barwnik miał głębokie znaczenie duchowe — Talmud w traktacie Menachot 43b naucza, że widok techelet przypomina morze, morze przypomina niebo, a niebo przypomina Boski Tron Chwały. O tym napiszemy jeszcze więcej we wpisie na temat koloru niebieskiego.
- kolor אַרְגָּמָן (argaman) — określał królewską purpurę, również pozyskiwaną z morskich ślimaków. Ten kolor był symbolem władzy i majestatu, używanym w szatach królewskich i elementach świątynnych.
Proces produkcji tych szlachetnych barwników był skomplikowany i kosztowny. Fenickie wybrzeże Morza Śródziemnego słynęło z produkcji tych cennych substancji. Z tysięcy ślimaków otrzymywano zaledwie niewielką ilość barwnika, co czyniło tkaniny w tych kolorach niezwykle drogimi i prestiżowymi.
Trudne do zdobycia barwniki były więc używane w szczególnych materiałach. Dlatego spomniane kolory pojawiają się w opisie starożytnych kapłanów żydowskich. Fioletowy (tchelet) był jednym z kolorów na napierśniku arcykapłanów w Świątyni Jerozolimskiej. Ten napierśnik zwany חושן (choszen) składał się z dwunastu kamieni odpowiadających 12 plemionom Izraela. Jednym z nich był ametyst koloru fioletowego odpowiadający (zdaniem części komentatorów Biblii) plemieniu Dana.
Etymologia współczesnego terminu סָגוֹל – fioletowy
Historia współczesnego hebrajskiego słowa סָגוֹל (sagol) jest związana z fiołkiem, choć jej źródła sięgają głębiej. W języku aramejskim kwiat ten nazywano סיגלא (sigla), co potwierdzają teksty talmudyczne w traktatach Sanhedryn 99b, Szabat 50b, Berachot 43b. Słowo סיגלא (sigla) jest prawdopodobnie spokrewnione z aramejskim סגולא (segola), które oznacza „kiść winogron”. Ta wspólna etymologia sugeruje symboliczne połączenie między winogronami a fiołkami, zarówno pod względem koloru jak i w symbolicznym kontekście obfitości i życia.
Z tego samego źródła pochodzi nazwa znaku samogłoskowego סְגוֹל (segol), którego kształt (trzy kropki w trójkącie) przypomina winogrona (można go zaobserwować w słowie סֶגֶל [segel] – fiołek). Symbolika związana z winogronami oraz z fiołkiem miała wpływ na rozwój współczesnej hebrajskiej nazwy koloru fioletowego. סָגוֹל (sagol) wywodzi się od słowa oznaczającego fiołek, którego kolor kojarzony był z odcieniami fioletu, a jego historia jest ściśle związana z bogatym dziedzictwem lingwistycznym i symbolicznym w języku hebrajskim.
Rozwój rodziny słów związanych z fioletem
Jak wspomniano wcześniej hebrajskie słowo na oznaczenie fiołka zostało zapożyczone w okresie Talmudu od aramejskiego סיגלא (sigla). W odniesieniu ogólnie do rodzaju fiołkowatych po hebrajsku mówi się סגל (segel) lub סיגל (sigal), a najbardziej znany przedstawiciel fiołek wonny to סיגל ריחני (sigal rechani) lub סיגלית (siglit).
Słowo oznaczające kolor fioletowy zostało wyprowadzone od fiołka dopiero we współczesnym hebrajskim. Z czasem rdzeń ס-ג-ל w kontekście koloru rozwinął się w całą rodzinę słów opisujących różne odcienie i aspekty fioletu:
- (sgalgal) סְגַלְגַּל — określa delikatny, liliowy odcień
- (al-sagol) על-סגול — promieniowanie ultrafioletowe
- (krina sgula) קרינה סגולה — promieniowanie fioletowe
Dlaczego עם סגולה to nie „fioletowy naród”
Mimo że współcześnie rdzeń ס-ג-ל kojarzy się w hebrajskim z kolorem fioletowym (סָגוֹל – sagol), wyrażenie עם סגולה (am segula) — „naród wybrany” nie ma nic wspólnego z barwą. W rodzaju żeńskim “fioletowa” = סגולה s(e)gula. Jest to przykład fascynującej zbieżności językowej, gdzie podobnie brzmiące słowa mają zupełnie różne pochodzenie i znaczenie. Tymczasem dwa te terminy pojawiły się w hebrajskich z dwóch różnych źródeł: termin עם סגולה (naród wybrany) pojawia się już w Biblii, podczas gdy nazwę koloru fioletowego wymyślił dopiero Eliezer ben Jehuda w XIX wieku przywracając język hebrajski do życia codziennego. Wzorował się wówczas na skojarzeniu z fiołkiem obecnym w językach europejskich, np. po angielsku. Zatem aby zrozumieć prawdziwe znaczenie tego terminu, musimy cofnąć się do jego starożytnych korzeni.
Od stada do skarbu: Pierwotne znaczenie סְגֻלָּה
Historia biblijnego słowa סְגֻלָּה (segula) rozpoczyna się w języku akadyjskim, gdzie sugullu oznaczało stado bydła. W starożytnych społecznościach bydło stanowiło podstawową formę majątku i bogactwa. Dlatego jako coś ważnego mogło też symbolizować szczególny majątek władcy. Podobną ewolucję znaczeniową — od konkretnego pojęcia bydła do abstrakcyjnego pojęcia własności — możemy zaobserwować w innych hebrajskich słowach:
- (rechesz) רכש: od znaczenia związanego ze zwierzętami jucznymi do ogólnego pojęcia własności
- (kinjan) קנין: od nabywania bydła do ogólnego pojęcia nabycia i własności
- (neches) נכס: również ewoluowało od znaczenia związanego z bydłem do szerszego pojęcia majątku
Kluczowy moment w Torze
Przełomowym momentem w rozwoju znaczenia słowa סְגֻלָּה jest jego użycie w Księdze Wyjścia 19:5, gdzie pojawia się fundamentalne wyrażenie o ludzie żydowskim „סְגֻלָּה מִכָּל הָעַמִּים” (segula mi-kol ha-amim) — „szczególna własność spośród wszystkich ludów”. Ten tekst ustanawia nowy poziom znaczenia — od własności materialnej do szczególnej relacji duchowej.
To samo znaczenie rozwija się w innych księgach:
- Księga Powtórzonego Prawa (7:6, 14:2, 26:18) pogłębia ten koncept
- Księga Malachiasza (3:17) wykorzystuje to pojęcie w kontekście eschatologicznym
Słowo סְגֻלָּה (segula) zostało zastosowane dla wyrażenia szczególnego statusu Izraela jako wybranego ludu Boga. Naród żydowski zgodnie z pierwszym znaczeniem tego słowa byłby szczególnym stadem, którego pasterzem jest Bóg. Ponadto słowo to było używane w Biblii do opisania innej szczególnej, wartościowej własności lub cennego majątku (podobnie jak w starożytnych kulturach Bliskiego Wschodu król posiadał osobisty skarb, odrębny od bogactwa królestwa). Tak więc termin עם סגולה (am segula) odnosi się do wyjątkowej relacji między Bogiem a Jego wybranym ludem, Izraelem, podkreślając ich odrębny status jako Jego cennej własności wśród wszystkich narodów. Jako że przymierze Boga z ludem Izraela jest efektem wyboru przez Boga, omawiany termin jest też tłumaczony jako “naród wybrany”, co oznacza że jest oddzielony do szczególnego celu i przeznaczenia.
Ewolucja znaczenia w literaturze rabinicznej
Historia סְגֻלָּה to przykład rozwoju znaczenia od konkretnego do abstrakcyjnego, od materialnego do duchowego. Najpierw oznaczało własność materialną, szczególnie w kontekście cennego majątku. Jak już wspomniano, w tekstach biblijnych stało się metaforą szczególnej relacji między Bogiem a Izraelem. Literatura rabiniczna rozwinęła znaczenie w kierunku „skarbu” — czegoś szczególnie cennego. W średniowiecznej filozofii żydowskiej סגולה (segula / sgula) zaczęło oznaczać nie tylko szczególną własność w sensie posiadania, ale też szczególną własność w sensie cechy, na przykład greckie arete (cnota, szczególna własność duchowa) tłumaczono na hebrajski właśnie jako סגולה. Ponadto od starego znaczenia סגולה jako własność (np. posiadane bydło) w średniowiecznym hebrajskim pojawiło się też słowo סיגל (sigel) – “nabył własność”. W literaturze kabalistycznej termin סגולה (segula) nabrał znaczenia cudownej, nadprzyrodzonej właściwości.
Amulety zwane segula
Słowo סגולה (segula) w znaczeniu czegoś szczególnego powiązano również ze szczególnymi własnościami, “szczególnościami” pewnych roślin i innych obiektów, które miały szczególne własności lecznicze. Do dziś zachowało się wyrażenie סגולה בדוקה (sgula bduka) – sprawdzone remedium. Mogły to być również rzeczy, w które wierzono, że przyniosą pozytywne korzyści (lub chronią przed negatywnym działaniem jak antidotum). Takimi obiektami o szczególnych właściwościach były amulety zwane segula i powiązane rytuały magiczne. Mamy tu nowe znaczenie słowa segula. Dodatkowo wpływ na rozwinięcie tego znaczenia mogło mieć łacińskie słowo sigillum oznaczające amulet lub znak za pomocą którego przywoływano nadprzyrodzone istoty dla uzyskania pewnych korzyści.
Segula (סגולה) jako coś wyjątkowego, specyficznego współcześnie
W dzisiejszym języku hebrajskim סְגֻלָּה zachowało znaczenie związane z czymś wyjątkowym i szczególnym, co widać w wielu wyrażeniach:
- (segulat ha-tewa) סְגֻלַּת הַטֶּבַע: określa wyjątkowe zjawisko naturalne
- (ba’al segulot) בעל סגולות: opisuje osobę o szczególnych właściwościach lub zdolnościach
- (jechidej segula) יחידי סגולה: oznacza szczególne, wyróżnione jednostki, także wybitne w swojej dziedzinie
- (derech segula) דרך סגולה: oznacza wyjątkową metodę lub podejście
- (isz segula) איש סגולה: określa człowieka wyjątkowego, wybranego
- (segulot refu’ijot) סגולות רפואיות : odnosi się do szczególnych właściwości leczniczych
- (seguljut) סְגֻלִּיּוּת: to w języku literackim unikatowość, wyjątkowość.
Dodając do tej wyjątkowości aspekt bycia wybranym, we współczesnym hebrajskim pojawia się również termin סֶגֶל (segel) w znaczeniu kadry, np. סגל אקדמי (segel akademi) to kadra akademicka. Wa administracji wielu państw funkcjonuje również סגל א (segel alef) czyli “państwowy porządek pierwszeństwa”. Jest to lista przedstawicieli rządu i państwa, według ich poziomu ważności, stosowana przez organy i organizacje państwowe podczas organizowania wydarzeń państwowych. Podobnie funkcjonuje też סגל דיפלומטי (segel diplomati) – po polsku korpus dyplomatyczny.
Od narodu wybranego do doboru naturalnego
W procesie odradzania się języka hebrajskiego (zwłaszcza pod koniec XIX i w pierwszej połowie XX wieku) nastąpiło semantyczne rozszerzenie tego terminu. Lingwiści i twórcy nowohebrajskiego, tacy jak Eliezer Ben-Yehuda, często dokonywali kreatywnej rekontekstualizacji starych słów, nadając im nowe, naukowo-techniczne znaczenia.
Współcześnie od rdzenia S-G-L związanego ze szczególnymi cechami wyprowadzono też wyrazy oznaczające adaptację i przystosowanie. Adaptacja jest to nabywanie wybranych szczególnych cech, które pozwalają organizmowi lub czemuś innemu dopasować się do nowego kontekstu (np. nowych warunków środowiskowych). Z dawnymi znaczeniami rdzenia S-G-L adaptację wiążą między innymi: szczególne cechy oraz wybranie. Dotyczy to zarówno adaptacji w sensie ewolucyjnego przystosowania jak i adaptacji (הסגלה – hasgala) np. dzieła literackiego, czyli zmiana własności dzieła na jakieś nowe wybrane po to, żeby dostosować je do nowych potrzeb, celów. Ponadto słowo סיגל (sigel) w średniowiecznym hebrajskim oznaczało nabycie jakichś własności.
(sigel) סִגֵּל (bez nikudów סיגל)– dostosował, przystosował
(sigul) סִגּוּל – adaptacja, przystosowanie
(sagil) סָגִיל – adaptowalny
(sgilut) סְגִילוּת – adaptacyjność
(hasgala) הַסְגָּלָה – dostosowanie, adaptacja np. dzieła sztuki
(mesugal) מְסֻגָּל (bez nikudów מסוגל) – będący w stanie, zdolny do czegoś
(histaglut ewolucjonit) הסתגלות אבולוציונית – przystosowanie ewolucyjne (czyli coś związanego z doborem naturalnym)
Podsumowanie: dwie różne historie rdzeni segula i sagol
Wydawać by się mogło, że gdy dwa słowa mają w hebrajskim takie same trzy spółgłoski, powinien być to ten sam rdzeń. Są jednak przypadki od tego odbiegające, tu akurat mamy do czynienia z dwoma różnymi źródłami słów zawierających rdzenie S-G-L. Są to dwa takie same rdzenie, jednak nie jest to ten sam rdzeń. Możemy wyraźnie zobaczyć, dlaczego סָגוֹל (sagol – fiolet) i סְגֻלָּה (segula – szczególna własność) to dwie niezależne historie językowe:
- Różne pochodzenie:
- sagol wywodzi się od nazwy fiołka w aramejskim
- segula pochodzi od akadyjskiego słowa oznaczającego stado
- Różna chronologia:
- segula pojawia się już w najstarszych tekstach biblijnych
- sagol jako nazwa koloru to stosunkowo nowy twór językowy
- Różne pola semantyczne:
- sagol pozostaje w domenie kolorów i zjawisk fizycznych
- segula rozwija się w kierunku pojęć abstrakcyjnych i duchowych
Ta lingwistyczna zbieżność pokazuje, jak fascynujące mogą być drogi rozwoju języka, gdzie podobnie brzmiące słowa mogą nieść zupełnie różne historie i znaczenia. Jest to też przykład tego, jak ważne jest zrozumienie etymologii i kontekstu historycznego przy interpretacji terminów o głębokim znaczeniu kulturowym i religijnym.
Chcesz poznać hebrajski? Zapisz się do nas na kurs
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.