Język hebrajski, jako język starożytny i współczesny zarazem, zawiera w sobie pełną ciekawych powiązań historię nazw geograficznych. Niektóre z nich brzmią znajomo dla europejskiego ucha, inne kryją w sobie opowieści sięgające czasów biblijnych. Przyjrzyjmy się szczególnie intrygującym przypadkom Francji i Hiszpanii, których hebrajskie nazwy mają swoje korzenie w Biblii.
Carfat i Sfarad
W zdecydowanej większości języków nazwy Francji i Hiszpanii wywodzą się z tego samego źródła, co w języku polskim. Są natomiast też i wyjątki. Po hebrajsku, Francja to צרפת (Carfat), a Hiszpania to ספרד (Sfarad). Co zadziwiające dla wielu, nazwy te pojawiają się już w Biblii! A więc na długo przed pojawieniem się tych państw europejskich. Średniowieczni żydowscy komentatorzy biblijni powiązali słowa biblijne z nowymi miejscami zamieszkania Żydów w diasporze, nadając im w ten sposób nowe odniesienia. Nazwy te jednak oznaczały w tekście biblijnym coś innego. Biblijny Carfat to było miasto prawdopodobnie portowe niedaleko Sydonu i Tyru (przez Rzymian nazywane Sarepta), a biblijny Sfarad odnosił się do Sardis, stolicy Lidy w Azji Mniejszej.
Dlaczego użyto nazw biblijnych?
Punktem zaczepienia był tutaj wątek diaspory, czyli wygnania Żydów i rozproszenia poza Ziemią Izraela.
וְגָלֻת הַחֵל-הַזֶּה לִבְנֵי יִשְׂרָאֵל אֲשֶׁר-כְּנַעֲנִים עַד-צָרְפַת וְגָלֻת יְרוּשָׁלִַם אֲשֶׁר בִּסְפָרַד יִרְשׁוּ אֵת עָרֵי הַנֶּגֶב
„Wygnańcy z tego wojska synów Izraela posiądą ziemię Kanaanejczyków aż do Sarepty, a wygnańcy z Jerozolimy, którzy przebywają w Sefarad, posiądą miasta Negebu.”
W biblijnej księdze Abdiasza mowa o synach Izraela znajdujących się w diasporze w Carfacie i Sfaradzie.
Identyfikacja biblijnych nazw z tymi krajami ma głębokie korzenie w tradycji żydowskiej. Już w okresie Talmudycznym (200-500 n.e.) Sfarad zaczęto utożsamiać z Półwyspem Iberyjskim, co wiązało się z rozkwitem tamtejszych społeczności żydowskich i ich rosnącym znaczeniem w świecie żydowskim. Carfat zaczęto odnosić do terenów frankijskich (późniejszej Francji) we wczesnym średniowieczu, wraz z powstaniem tam ważnych centrów studiów talmudycznych i życia religijnego. Geograficzne położenie starożytnych Sarepty (Carfat) i Sardis (Sfarad) mogło być dodatkowym czynnikiem w tym procesie.
Żydzi Sefardyjscy
Historia Żydów sefardyjskich rozpoczyna się znacznie wcześniej niż mogłoby się wydawać. Samo określenie „sefardyjski” pochodzi od hebrajskiej nazwy ספרד (Sfarad), która już w okresie Talmudycznym (200-500 n.e.) była utożsamiana z Półwyspem Iberyjskim. Najwcześniejsza udokumentowana obecność żydowska na tych terenach sięga czasów rzymskich, choć tradycja wspomina o żydowskich kupcach docierających na Półwysep Iberyjski już za czasów króla Salomona.
Pierwsze znaczące wspólnoty żydowskie na Półwyspie Iberyjskim powstały w okresie rzymskim. Społeczności te przetrwały burzliwy okres wizygocki, by następnie rozkwitnąć pod panowaniem muzułmańskim w Al-Andalus. Właśnie wtedy, między VIII a XII wiekiem, ukształtowała się charakterystyczna kultura sefardyjska, łącząca elementy żydowskie, arabskie i lokalne iberyjskie.
Złoty wiek kultury sefardyjskiej wydał wybitnych myślicieli, których wpływ na judaizm trwa do dziś. Majmonides (Rambam), urodzony w Kordobie, zrewolucjonizował żydowską filozofię i prawo religijne. Jehuda Halevi stworzył poezję religijną, która do dziś jest częścią liturgii. Ibn Gabirol łączył neoplatonizm z tradycją żydowską. Te postaci ukształtowały nie tylko kulturę sefardyjską, ale cały średniowieczny judaizm.
Szczególnym dziedzictwem Sefardyjczyków jest ich język – ladino (judeo-hiszpański). Nie jest to jedynie dialekt hiszpańskiego, ale pełnoprawny język żydowski, zapisywany początkowo alfabetem hebrajskim, łączący elementy średniowiecznego hiszpańskiego, hebrajskiego i aramejskiego.
Jeśli chcesz poszerzyć swoją wiedzę na temat judaizmu, możesz zapisać się na kurs hebrajskiego biblijnego.
Wygnanie Żydów z Półwyspu Iberyjskiego
Okres względnej tolerancji i rozkwitu zaczął się kończyć już w XIV wieku. Narastające napięcia społeczne i religijne doprowadziły do krwawych pogromów w 1391 roku, które przetoczyły się przez całą Hiszpanię. Zginęły tysiące Żydów, a wiele synagog zostało przekształconych w kościoły. Pod presją prześladowań dziesiątki tysięcy Żydów przyjęły wtedy chrzest. Te wydarzenia zapoczątkowały okres narastających represji i przymusowych konwersji. W 1478 roku ustanowiono hiszpańską inkwizycję, której głównym celem było tropienie „fałszywych konwertytów” – Żydów, którzy mimo przyjęcia chrztu potajemnie praktykowali judaizm.
Ostateczny kres żydowskiego życia na Półwyspie Iberyjskim nastąpił wraz z chrześcijańską rekonkwistą. Kulminacją tego procesu był rok 1492, gdy katoliccy władcy Hiszpanii, Ferdynand i Izabela, wydali dekret z Alhambry, nakazujący Żydom opuszczenie kraju. Cztery lata później podobny edykt wydał Manuel I w Portugalii. Wydarzenia te rozpoczęły nowy rozdział w historii Sefardyjczyków – wielką diasporę.
Sefardyjczycy osiedlili się w różnych częściach świata, tworząc znaczące społeczności w:
- Imperium Osmańskim (szczególnie w Salonikach, które stały się „Jerozolimą Bałkanów”)
- Północnej Afryce (Maroko, Algieria, Tunezja)
- Niderlandach (Amsterdam stał się „Jerozolimą Północy”)
- Włoszech (zwłaszcza w Livorno)
- na Bałkanach
- w Nowym Świecie (pierwsi Żydzi w Ameryce byli Sefardyjczykami)
Co szczególnie istotne, Sefardyjczycy zachowali swoją odrębną tożsamość kulturową i religijną. Rozwinęli własny ryt modlitewny (Nusach Sfarad), charakterystyczne interpretacje prawa żydowskiego oraz bogate tradycje muzyczne i kulinarne.
Żydzi Sefardyjscy dziś
Współcześnie termin „sefardyjski” funkcjonuje w dwóch głównych znaczeniach. W węższym sensie odnosi się do potomków Żydów z Półwyspu Iberyjskiego. W szerszym, szczególnie w kontekście izraelskim, obejmuje większość społeczności żydowskich wywodzących się z krajów muzułmańskich, w tym wspólnoty z Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki.
W 2015 roku historia zatoczyła symboliczne koło, gdy Hiszpania i Portugalia uchwaliły prawa umożliwiające potomkom Sefardyjczyków ubieganie się o obywatelstwo tych krajów. Choć możliwości te zostały później ograniczone, sam gest ma ogromne znaczenie symboliczne, pokazując, jak żywa pozostaje pamięć o sefardyjskim dziedzictwie Półwyspu Iberyjskiego.
Dziś społeczności sefardyjskie, szczególnie w Izraelu, aktywnie kultywują swoje tradycje, język i zwyczaje, stanowiąc istotną część mozaiki współczesnego judaizmu. Ich historia jest świadectwem niezwykłej odporności kulturowej i zdolności do zachowania tożsamości mimo wieków rozproszenia.
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.