Jom Kipur, znany w języku polskim jako Dzień Pojednania, to najważniejsze i najbardziej uroczyste święto w kalendarzu żydowskim. W języku hebrajskim nazwa ta brzmi יום כיפור, co dosłownie oznacza „Dzień Przebłagania”. Ścisły post w Jom Kipur wyjątkowy czas głębokiej refleksji, skruchy i duchowego oczyszczenia, który ma ogromne znaczenie dla wyznawców judaizmu na całym świecie.
Duchowe znaczenie święta Jom Kipur
Jom Kipur (יום כיפור) ma głębokie znaczenie symboliczne i duchowe w judaizmie. W czasach biblijnych podczas tego święta składano w Świątyni Jerozolimskiej ofiarę przebłagalną. W tradycji żydowskiej jest to dzień, w którym według tradycji Bóg „pieczętuje” wyrok zapisany w Rosz ha-Szana w Księdze Życia. Dlatego też jest to ostatnia szansa na pokutę i naprawę swoich uczynków przed Bożym osądem. Święto następuje 10 dni po żydowskim Nowym Roku (Rosz ha-Szana), o którym pisaliśmy tutaj. Ten okres nazywa się Jamim Noraim (ימים נוראים, Straszne Dni), gdyż wówczas ważą się losy poszczególnych jednostek. Dlatego jest to również intensywny okres przygotowań do Jom Kipur poprzez refleksję nad swoim postępowaniem w minionym roku i starania naprawy wyrządzonych krzywd. Nazwa święta często bywa zapisywana przez dwa „p”, co ma odpowiadać starożytnej wymowie („wzmocnienie” spółgłoski). Natomiast współcześnie wymawia się tylko przez jedną spółgłoskę p bez podwojenia.
Ścisły post w Jom Kipur, całkowity zakaz pracy i inne ograniczenia mają na celu oderwanie się od fizyczności i skupienie na sprawach duchowych. Przez powstrzymywanie się od codziennych czynności i przyjemności, wierni starają się wznieść na wyższy poziom duchowy i zbliżyć do Boga. Umożliwia to również głębszą refleksję nad swoimi czynami i pokutę. W związku z charakterem święta, można wówczas życzyć:
- Gmar Chatima Towa (גמר חתימה טובה) – Dobrego Zapisu (dosł. ukończenia pieczętowania), chodzi tu o zapis w księdze życia tych, którzy pokutowali i zasłużyli w oczach Boga.
- Com Kal (צום קל) – lekkiego postu. Życzenia te można wyrazić również po polsku.
Główne elementy obchodów Jom Kipur
Jom Kipur charakteryzuje się kilkoma kluczowymi elementami, które czynią go wyjątkowym dniem w kalendarzu żydowskim. Pierwszym i najbardziej znanym aspektem jest post. Rozpoczyna się on o zachodzie słońca w przeddzień Jom Kipur i trwa przez około 25 godzin, aż do zmierzchu następnego dnia. W tym czasie wierni powstrzymują się nie tylko od jedzenia i picia, ale również od mycia się, używania perfum, noszenia skórzanego obuwia i utrzymywania stosunków seksualnych. Te ograniczenia mają na celu oderwanie się od codziennych przyjemności i skupienie na sprawach duchowych.
Dominującym kolorem tego święta jest biel. Wielu wiernych ubiera się na biało, co symbolizuje czystość i nowy początek. W synagogach zasłony Arki, w której przechowywana jest Tora, również są często zmieniane na białe. Białe szaty przypominają również całun, w który owijane jest ciało po śmierci, co może się wiązać z pokutnym charakterem święta. Ponadto w pewnych elementach Jom Kipur przypomina praktyki żałobne, odmawiana jest też modlitwa wspominająca o zmarłych oraz rozmyśla się o losie po śmierci w związku ze swoimi uczynkami. Kolejnym ważnym elementem jest dęcie w róg szofaru, co symbolizuje wezwanie do pokuty i przebudzenia duchowego.
Kolejnym ważnym elementem jest intensywna modlitwa. Wierni spędzają większość dnia w synagodze, uczestnicząc w nabożeństwach, które są dłuższe i bardziej uroczyste niż w inne dni roku. Modlitwy w Jom Kippur koncentrują się na tematach skruchy, przebaczenia i odnowy duchowej:
- Jednym z najbardziej przejmujących momentów jest recytacja modlitwy Kol Nidre (כל נדרי), która rozpoczyna wieczorne nabożeństwo w przeddzień Jom Kippur. Ta starożytna aramejska formuła, której melodia jest znana i rozpoznawalna nawet wśród niereligijnych Żydów, jest uroczystym unieważnieniem wszystkich niespełnionych ślubów i obietnic złożonych Bogu w minionym roku.
- Ważnym elementem liturgii jest również Jizkor (יזכור) – specjalna modlitwa wspominkowa za zmarłych, odmawiana cztery razy w roku, w tym podczas Jom Kippur.
- Aszamnu (אשמנו) – „zawiniliśmy”. Ta modlitwa odmawiana publicznie stanowi wyznanie grzechów. Żeby żadnego nie pominąć jest to alfabetyczna lista różnych rodzajów grzechów. Układ alfabetyczny od pierwszej do ostatniej litery ma również oznaczać całkowite wyznanie.
- Al Chet (על חטא) – „za grzech”.
- W trakcie dnia odbywają się liczne czytania z Tory i recytacje modlitw pokutnych, zwanych Selichot (סליחות), o których pisaliśmy już tutaj. Szczególnie poruszającym momentem jest odczytanie Księgi Jonasza, która niesie przesłanie o możliwości skruchy i Bożym miłosierdziu.
- Kulminacyjnym momentem Jom Kippur jest modlitwa Ne’ila, odprawiana tuż przed zachodem słońca. Nazwa ta oznacza „zamknięcie” i symbolizuje zamykanie się bram niebios. Jest to ostatnia szansa na modlitwę i skruchę przed końcem święta. Po zakończeniu Ne’ila, rozlega się długi dźwięk szofaru – baraniego rogu. Ten przeszywający dźwięk oznacza koniec Jom Kippur i jest momentem wielkiej radości i ulgi. Wierni wierzą, że ich modlitwy zostały wysłuchane, a grzechy odpuszczone. Po zakończeniu postu, rodziny i przyjaciele gromadzą się na wspólnym posiłku, często składającym się z lekkich potraw, aby stopniowo przyzwyczaić organizm do jedzenia po długim poście.
Przedstawienia Jom Kipur w kulturze i sztuce
Jom Kipur, jako jedno z najważniejszych świąt żydowskich, znalazł swoje odzwierciedlenie w różnych dziedzinach kultury i sztuki. W literaturze żydowskiej często pojawia się jako tło lub główny temat opowiadań i powieści. Jednym z najbardziej znanych przykładów jest opowiadanie „Dzień Pojednania” noblisty Isaaca Bashevis Singera, które ukazuje głębokie duchowe przeżycia związane z tym świętem. W sztukach wizualnych Jom Kipur również znalazł swoje miejsce. Wielu artystów żydowskich tworzyło obrazy przedstawiające sceny z synagog podczas tego święta. Jednym z najbardziej znanych jest obraz „Żydzi modlący się w synagodze w Jom Kipur” autorstwa polsko-żydowskiego malarza Maurycego Gottlieba. Muzyka związana z Jom Kipur również zyskała rozpoznawalność poza społecznością żydowską. Szczególnie znana jest melodia Kol Nidre, która zainspirowała wielu kompozytorów, w tym Maxa Brucha, do stworzenia utworów opartych na jej motywach.
Pochodzenie i historia Jom Kippur
Korzenie Jom Kipur sięgają czasów biblijnych i są głęboko zakorzenione w historii narodu żydowskiego. Pierwsze wzmianki o tym świętym dniu można znaleźć w Torze, a dokładniej w Księdze Kapłańskiej. Zgodnie z tradycją, Jom Kipur ustanowiono jako dzień przebłagania po grzechu złotego cielca, kiedy to Mojżesz zszedł z góry Synaj z drugimi tablicami przykazań. W starożytności, gdy istniała Świątynia Jerozolimska, Jom Kipur miał szczególne znaczenie w kontekście kultu ofiarnego. Był to jedyny dzień w roku, kiedy Najwyższy Kapłan mógł wejść do Świętego Świętych – najświętszego miejsca w Świątyni. Tam dokonywał on skomplikowanego rytuału przebłagania za grzechy całego ludu Izraela. Po zniszczeniu Drugiej Świątyni przez Rzymian w 70 roku n.e., obchody Jom Kipur musiały ulec transformacji. Bez możliwości składania ofiar w Świątyni, nacisk został położony na osobistą refleksję, modlitwę i pokutę. Ta zmiana w sposobie obchodzenia święta przetrwała do czasów współczesnych i ukształtowała charakter Jom Kipur, jaki znamy dzisiaj.
Jom Kippur w Biblii
Pierwsze i najważniejsze odniesienie do Jom Kipur znajdujemy w Księdze Kapłańskiej, w rozdziale 16. Ten fragment szczegółowo opisuje rytuały, które miały być wykonywane przez arcykapłana w Dniu Przebłagania: „Pan powiedział do Mojżesza: Powiedz swemu bratu Aaronowi, żeby nie w każdym czasie wchodził do Miejsca Najświętszego poza zasłonę, przed przebłagalnię, która jest na arce, aby nie umarł, gdy będę się ukazywał w obłoku nad przebłagalnią” (Kpł 16,2). Dalej tekst opisuje skomplikowany rytuał oczyszczenia, w tym wybór dwóch kozłów – jednego przeznaczonego na ofiarę dla Pana, a drugiego, „kozła ofiarnego”, na którego symbolicznie przenoszone były grzechy ludu: „Aaron położy obie ręce na głowę żywego kozła, wyzna nad nim wszystkie winy Izraelitów, wszystkie ich przestępstwa dotyczące wszelkich ich grzechów, włoży je na głowę kozła i każe człowiekowi do tego przeznaczonemu wypędzić go na pustyni” (Kpł 16:21, Biblia Tysiąclecia). Często wyjaśnia się, że Azazel mógł być demonem pustynnym lub odizolowanym miejscem, do którego odsyłało się grzechy społeczności. Kozioł, obciążony grzechami ludu, był wypędzany na pustynię, reprezentując fizyczne oddalenie nieczystości moralnej.
Arcykapłan składał ofiarę w Świątyni Jerozolimskiej, a następnie już sam wchodził do szczególnego miejsca Świątyni zwanego Świętym Świętych (קודש קודשים Kodesz Kodaszim). To był jedyny dzień w roku, gdy ktoś wchodził do tego miejsca i prawdopodobnie jedynie wówczas w okresie świątynnym Imię Boże było wymawiane, właśnie przez arcykapłana.
Jom Kippur po rozbiciu Świątyni Jerozolimskiej
Talmud, będący zapisem ustnej tradycji żydowskiej, poświęca Jom Kipur cały traktat o nazwie Joma. Traktat ten szczegółowo omawia rytuały świątynne związane z Jom Kippur, a także dyskutuje nad znaczeniem tego dnia i praktykami, które przetrwały po zniszczeniu Świątyni. Podkreśla wagę, jaką judaizm przywiązuje do Jom Kipur jako dnia przebaczenia i oczyszczenia. Późniejsze pisma rabiniczne dalej rozwijają koncepcje związane z Jom Kipur. Majmonides, jeden z najważniejszych średniowiecznych filozofów żydowskich, w swoim dziele „Miszne Tora” pisze: „Nawet jeśli człowiek pokutował przez całe życie, powinien pokutować w godzinach poprzedzających śmierć… Podobnie, cały Izrael powinien pokutować i wyznawać grzechy w Jom Kipur, który jest czasem pokuty dla wszystkich, zarówno dla jednostek, jak i dla ogółu” (Hilchot Teszuwa 2:7). Rabin Josef Karo w swoim kodeksie prawa żydowskiego „Szulchan Aruch” podkreśla znaczenie pojednania między ludźmi przed Jom Kipur: „Jom Kipur nie odpuszcza grzechów popełnionych przeciwko bliźniemu, dopóki człowiek nie pojedna się z nim” (Orach Chajim 606:1). To nauczanie podkreśla społeczny wymiar Jom Kipur i znaczenie naprawy relacji międzyludzkich.
W dzisiejszych czasach obchody Jom Kipur różnią się w zależności od stopnia religijności i odłamów oraz lokalnych tradycji społeczności żydowskich. W Izraelu Jom Kipur ma wyjątkowy charakter – jest to dzień, kiedy cały kraj niemal zatrzymuje się w miejscu. Ruch uliczny praktycznie zamiera, stacje radiowe i telewizyjne przerywają nadawanie, a lotniska są zamknięte. W diasporze, czyli wśród Żydów żyjących poza Izraelem, obchody Jom Kppur również mają szczególny charakter. Nawet wielu świeckich Żydów, którzy na co dzień nie praktykują religii, uczestniczy w obchodach tego święta, traktując je jako okazję do refleksji i łączności z tradycją. W ostatnich latach pojawiły się również alternatywne sposoby obchodzenia Jom Kipur, szczególnie wśród młodszych i bardziej liberalnych społeczności żydowskich. Niektóre grupy organizują dyskusje etyczne, sesje medytacyjne czy nawet akcje społeczne, łącząc tradycyjne elementy święta z nowoczesnymi formami duchowości i aktywizmu.
Naukowe podejścia do pochodzenia Jom Kippur
Podczas gdy tradycja religijna przypisuje ustanowienie Jom Kippur boskim nakazom przekazanym Mojżeszowi, współczesne badania naukowe proponują alternatywne teorie dotyczące pochodzenia i ewolucji tego święta. Oto kilka kluczowych perspektyw:
- Ewolucja z wcześniejszych praktyk oczyszczenia
Według badań przeprowadzonych przez izraelskiego archeologa Israela Knoha, opisanych w jego artykule „The Origin and History of Yom Kippur” (Vetus Testamentum, 2015), Jom Kippur mógł ewoluować z wcześniejszych bliskowschodnich rytuałów oczyszczenia. Knohl sugeruje, że święto to mogło powstać jako adaptacja babilońskich i kananejskich praktyk oczyszczania świątyń i kapłanów, które były powszechne w regionie w I tysiącleciu p.n.e. - Wpływ okresu wygnania babilońskiego
Jacob Milgrom, w swojej pracy „Leviticus 1-16: A New Translation with Introduction and Commentary” (Anchor Bible, 1991), argumentuje, że obecna forma Jom Kippur mogła ukształtować się podczas wygnania babilońskiego (VI wiek p.n.e.) lub krótko po nim. Według tej teorii, doświadczenie wygnania mogło wpłynąć na rozwój koncepcji zbiorowego oczyszczenia i pokuty, które są centralne dla Jom Kippur. - Połączenie różnych tradycji
Mary Douglas, antropolog kulturowa, w swojej książce „Leviticus as Literature” (Oxford University Press, 1999) proponuje, że Jom Kippur mógł powstać z połączenia różnych wcześniejszych tradycji. Według jej teorii, elementy różnych praktyk rytualnych zostały zintegrowane w jedno święto, które ostatecznie stało się Jom Kippur. - Rozwój w okresie Drugiej Świątyni
Badania Daniela Stökl Ben Ezry, przedstawione w jego książce „The Impact of Yom Kippur on Early Christianity” (Mohr Siebeck, 2003), sugerują, że Jom Kippur w formie, jaką znamy dzisiaj, w dużej mierze ukształtował się w okresie Drugiej Świątyni (516 p.n.e. – 70 n.e.). Ben Ezra argumentuje, że w tym okresie święto nabrało większego znaczenia teologicznego i rytualnego. - Wpływ zmian społeczno-politycznych
Yitzhak Feder w artykule „The Atonement Ritual of Leviticus 16 in Light of Hittite and Akkadian Parallels”(Vetus Testamentum, 2016) sugeruje, że rozwój Jom Kippur był ściśle związany ze zmianami społeczno-politycznymi w starożytnym Izraelu. Według tej teorii, przejście od systemu monarchicznego do bardziej zdecentralizowanej struktury społecznej po wygnaniu babilońskim mogło wpłynąć na ewolucję święta w kierunku bardziej demokratycznej i inkluzywnej formy. - Kontrowersje i debaty
Warto zauważyć, że wśród naukowców nie ma pełnej zgody co do dokładnego pochodzenia i ewolucji Jom Kippur. Niektórzy badacze, jak James Watts w „Ritual and Rhetoric in Leviticus” (Cambridge University Press, 2007), argumentują, że brak wystarczających dowodów archeologicznych utrudnia precyzyjne ustalenie pochodzenia święta.
Podsumowując, podczas gdy tradycja religijna przypisuje Jom Kippur boskie pochodzenie, badania naukowe sugerują, że święto to mogło ewoluować z wcześniejszych praktyk rytualnych, kształtując się pod wpływem historycznych doświadczeń narodu żydowskiego, w tym wygnania babilońskiego i okresu Drugiej Świątyni. Te naukowe perspektywy nie negują znaczenia religijnego Jom Kippur, ale oferują dodatkowy kontekst dla zrozumienia jego historycznego rozwoju.
Podsumowanie: Jom Kippur jako biblijne przesłanie
Choć Jom Kipur jest świętem specyficznie żydowskim, jego przesłanie o skrusze, przebaczeniu i możliwości duchowej odnowy ma uniwersalny charakter. W świecie pełnym konfliktów i podziałów, idea dnia poświęconego na refleksję nad własnymi uczynkami i naprawę relacji z innymi ludźmi może być inspirująca dla osób różnych wyznań i kultur. Jom Kipur przypomina nam o wartości introspekcji, odpowiedzialności za własne czyny i znaczeniu przebaczenia – zarówno tego, które oferujemy innym, jak i tego, o które sami prosimy. W tym sensie, przesłanie Jom Kipur wykracza poza ramy judaizmu i może być źródłem refleksji dla wszystkich, którzy dążą do duchowego i etycznego rozwoju.
Podsumowując, Jom Kipur pozostaje jednym z najbardziej znaczących dni w kalendarzu żydowskim, łącząc starożytne tradycje z współczesnymi praktykami duchowymi. Niezależnie od stopnia religijności, dla wielu Żydów jest to czas głębokiej refleksji, odnowy duchowej i umocnienia więzi z własną tożsamością i wspólnotą. Jednocześnie, uniwersalne przesłanie tego święta może być źródłem inspiracji dla ludzi różnych kultur i wyznań, przypominając o wartości osobistej refleksji, odpowiedzialności i dążenia do poprawy relacji międzyludzkich.
Jeśli chcesz poszerzyć swoją wiedzę na temat judaizmu oraz tekstów biblijnych, możesz zapisać się na kurs hebrajskiego biblijnego.
