W historii sztuki religijnej niewiele motywów budzi tyle kontrowersji i zainteresowania co wizerunek Mojżesza z rogami. Ten niezwykły sposób przedstawiania jednego z najważniejszych przywódców biblijnych judaizmu ma swoje korzenie w skomplikowanej sieci językowych interpretacji, kulturowych kontekstów i ewoluujących relacji międzyreligijnych. W niniejszym artykule zagłębimy się w pochodzenie tego intrygującego fenomenu, analizując aspekty lingwistyczne, kulturowe i artystyczne, które przyczyniły się do powstania i rozwoju tego kontrowersyjnego wizerunku.
Od hebrajskiego oryginału do łacińskiego przekładu
Kluczem do zrozumienia tej zagadki jest fragment z Księgi Wyjścia 34,29. W hebrajskim oryginale czytamy:
וַיְהִי בְּרֶדֶת מֹשֶׁה מֵהַר סִינַי וּשְׁנֵי לֻחֹת הָעֵדֻת בְּיַד־מֹשֶׁה בְּרִדְתּוֹ מִן־הָהָר וּמֹשֶׁה לֹא־יָדַע כִּי קָרַן עוֹר פָּנָיו בְּדַבְּרוֹ אִתּוֹ
W hebrajskim oryginale kluczowe słowo to קָרַן (karan), które może być interpretowane na różne sposoby, w tym jako „świecił”, „promieniał”, ale także „miał rogi”. Ta lingwistyczna wieloznaczność stała się podłożem dla wielowiekowej tradycji przedstawiania Mojżesza z rogami.
Przełomowym momentem w historii tej interpretacji było tłumaczenie św. Hieronima z IV wieku n.e., znane jako Wulgata. W tym łacińskim przekładzie Hieronim użył słowa „cornuta” (rogaty) do opisania twarzy Mojżesza po jego spotkaniu z Bogiem. Choć intencje Hieronima są przedmiotem debaty, jego tłumaczenie miało ogromny wpływ na późniejsze wyobrażenia Mojżesza w sztuce chrześcijańskiej.
Etymologia i interpretacje słowa „קָרַן” (karan)
Głębsze zrozumienie problemu wymaga analizy etymologicznej hebrajskiego słowa קָרַן (karan), które stało się źródłem kontrowersji. Słowo to pochodzi od słowa קרן (keren), który oznacza „róg” lub „promień”. Jednak w kontekście Księgi Wyjścia 34:29-35, popularna interpretacja sugeruje, że chodziło raczej o „świecenie” lub „emitowanie promieni” (co można porównać do rogów).
Warto zauważyć, że użycie terminu „rogaty” w odniesieniu do Mojżesza poprzedza tłumaczenie Hieronima. Pojawia się on w istniejących przekładach, z których Hieronim korzystał, szczególnie w tłumaczeniu Akwili z hebrajskiego na grecki. Inne tłumaczenia używały alternatywnego określenia „uwielbiony”. Niektórzy argumentują, że „rogaty” jest metaforycznym lub alegorycznym konceptem odnoszącym się do chwały zarówno w tłumaczeniu Hieronima, jak i w tradycji żydowskiej, z którą Hieronim był zaznajomiony.
Interesująca jest również inna interpretacja, sugerująca, że קֶרֶן (keren) mogło reprezentować „pierścienie światła”, symbolizujące oświecenie Mojżesza po jego podróży. Grecka Septuaginta, z której Hieronim również korzystał, tłumaczyła ten werset jako „Mojżesz nie wiedział, że wygląd skóry jego twarzy był uwielbiony”.
Średniowieczni teologowie i uczeni wierzyli, że Hieronim, używając łacińskiego słowa oznaczającego „rogaty”, chciał wyrazić uwielbienie twarzy Mojżesza.
Historyk kultury Stephen Bertman przedstawia bardziej kontrowersyjną interpretację. Twierdzi on, że Hieronim, znany z antysemickich poglądów, mógł świadomie wybrać skojarzenie Mojżesza z „rogami” z powodów teologicznych. Bertman argumentuje, że dla Akwili, jako Żyda, „rogi” przedstawione w Starym Testamencie miałyby ogólnie pozytywne skojarzenia. Natomiast Hieronim mógł oczekiwać, że jego czytelnicy będą mieli na myśli nowotestamentowe skojarzenie rogów ze smokami, dzikimi bestiami i antychrystem z Apokalipsy. Biorąc pod uwagę, że Mojżesz był nosicielem starego, teraz zastąpionego prawa, Hieronim mógł preferować przedstawienie go w negatywnym świetle. Ponadto, sugerowanie, że twarz Mojżesza była „uwielbiona”, implikowałoby skojarzenie z Jezusem i stawiałoby Stare Prawo na równi z nowym. Bertman konkluduje więc, że Hieronim mógł po prostu działać zgodnie z własnymi uprzedzeniami i preferencjami teologicznymi.
Ta złożoność interpretacji i możliwych motywacji stojących za tłumaczeniem Hieronima dodatkowo podkreśla, jak skomplikowana jest historia „rogatego Mojżesza”. Pokazuje ona, że nawet pojedyncze słowo w tekście religijnym może być źródłem wielowiekowych debat i różnorodnych interpretacji kulturowych.
Argumenty za dosłowną interpretacją „rogów”
Warto zauważyć, że niektórzy uczeni argumentują za możliwością dosłownej interpretacji „rogów” Mojżesza. Profesor Gary Rendsburg w swoim artykule „Moses as Pharaoh’s Equal—Horns and All” w Biblical Archaeology Review (2023) przedstawia taką perspektywę. Jego analiza opiera się na głębokim zrozumieniu kontekstu starożytnego Egiptu i licznych „egipcjanizmach” obecnych w Księdze Wyjścia.
Rendsburg zwraca uwagę na kluczowy aspekt narracji Księgi Wyjścia: przedstawienie Mojżesza jako równego faraonowi. Przytacza on dwa niezwykłe fragmenty:
- „I stanie się, on [Aaron] będzie dla ciebie ustami, a ty będziesz dla niego bogiem.” (Wj 4:16)
- „Oto ustanowiłem cię bogiem dla faraona, a Aaron, twój brat, będzie twoim prorokiem.” (Wj 7:1)
W obu tych wersetach Mojżesz jest nazywany אלהים (elohim – „Bóg”), co stanowi wyjątkowe odejście od monoteistycznej teologii biblijnej. Rendsburg argumentuje, że te niezwykłe sformułowania odzwierciedlają egipskie tło narracji, gdzie faraon był uważany za bóstwo. Według niego, wymogi sytuacji, czyli zbliżające się spotkanie z faraonem (Wj 7:10-12), wymagały, aby Mojżesz spotkał się ze swoim przeciwnikiem jako równy mu. A ponieważ faraon w Egipcie był uważany za boski, Bóg podnosi Mojżesza do swego poziomu na ten wyjątkowy moment.
Rendsburg wskazuje również na uderzające podobieństwa między historią narodzin Mojżesza (Wj 2:1-10) a mitem o narodzinach boga Horusa, jednym z fundamentalnych mitów starożytnego Egiptu. W obu opowieściach niemowlęta są ukrywane przez matki w koszykach z papirusu wśród trzcin delty Nilu, chronione przed tymi, którzy dążą do ich śmierci. Co najważniejsze, Horus był bogiem królewskości, a faraon uważany był za żywe wcielenie Horusa. Rendsburg argumentuje, że poprzez te paralele, autor biblijny celowo przedstawia Mojżesza jako równego faraonowi.
W kontekście „rogów” Mojżesza, Rendsburg przywołuje starożytne egipskie dzieła sztuki jako dowód na dosłowne rozumienie tego opisu. Wskazuje na dwa reliefy ścienne w świątyni w Luksorze, przedstawiające faraonów Amenhotepa III i Ramzesa II z rogami barana na policzkach. Te rogi symbolizowały moc boga Amona, który w egipskiej ikonografii był związany z baranem.
Rendsburg analizuje również hebrajskie słownictwo użyte w Wj 34:29-30. Zauważa, że rzeczownik קרן (keren) oznacza zarówno „róg” jak i „promień”, ale znaczenie „róg” zdecydowanie przeważa w Biblii. Ponadto, czasownik קָרַן (karan) w jedynym innym wystąpieniu w Biblii (Ps 69:32) jednoznacznie oznacza „mieć rogi”. Znaczenie „świecić, promieniować” dla tego czasownika pojawia się dopiero w połowie pierwszego tysiąclecia n.e., czyli około 1500 lat po napisaniu Księgi Wyjścia.
Rendsburg konkluduje, że opis Mojżesza z rogami jest celowym zabiegiem literackim, mającym na celu przedstawienie go jako równego faraonowi. Argumentuje, że tak jak egipscy królowie byli przedstawiani z rogami, tak i przywódca Izraelitów został opisany w ten sposób.
Rendsburg przekonuje, że jest ona zgodna z szerszym kontekstem Księgi Wyjścia i jej licznymi nawiązaniami do egipskiej kultury i religii. Ta perspektywa rzuca nowe światło na złożoność biblijnego tekstu i jego zakorzenienie w realiach starożytnego Bliskiego Wschodu, pokazując, jak daleko autor biblijny był gotów posunąć się w odzwierciedlaniu egipskiego tła opowieści, nawet jeśli oznaczało to chwilowe odejście od ścisłej teologii biblijnej.
Kulturowa ewolucja symboliki rogów: Od boskiej mocy do stygmatyzacji
Symbolika rogów w kontekście biblijnym, a szczególnie w odniesieniu do Mojżesza, przeszła znaczącą transformację na przestrzeni wieków. W starożytnych cywilizacjach Bliskiego Wschodu, rogi były powszechnie uznawane za symbol władzy, autorytetu i boskości, dlatego bóstwa często przedstawiano z rogami.
Co ciekawe, nawet sam Bóg w Biblii (JHWH) był czasami metaforycznie opisywany jako posiadający rogi, co miało podkreślać Jego wszechmoc. Np. we fragmencie biblijnym mówiącym o przejściu przez Morze Sitowia, Bóg daje wsparcie Mojżeszowi i ludowi Izraela, będąc jak rogi bawołu (אֵל, מוֹצִיאָם מִמִּצְרָיִם כְּתוֹעֲפֹת רְאֵם, לוֹ) Lb 23,22.
Jednakże, wraz z upływem czasu i zmieniającym się kontekstem społeczno-religijnym, interpretacja rogów Mojżesza uległa radykalnej zmianie. W średniowiecznej Europie, w obliczu narastających napięć między chrześcijanami a Żydami, wizerunek rogatego Mojżesza zaczął nabierać negatywnych konotacji. Stał się on narzędziem w rękach antysemickiej propagandy, służąc jako wizualny pretekst do dyskryminacji społeczności żydowskiej. Joshua Trachtenberg w książce „Diabeł i Żydzi” opisuje jak element rogów wpłynął na powiązanie postaci Żydów z diabelskością.
Kulminacją tych nastrojów były decyzje podjęte podczas Czwartego Soboru Laterańskiego w 1215 roku, które nakazywały Żydom noszenie dystynktywnego ubioru i ograniczały ich swobodę poruszania się w okresie Wielkiego Tygodnia. W tym kontekście, łacińskie tłumaczenie Hieronima, opisujące Mojżesza jako „rogatego”, zostało wykorzystane do usprawiedliwienia wrogości wobec Żydów, drastycznie zmieniając pierwotne, pozytywne znaczenie tego symbolu.
Transformacja wizerunku Mojżesza w sztuce chrześcijańskiej
Reprezentacja Mojżesza w sztuce chrześcijańskiej stanowi fascynujące studium ewolucji teologicznej i kulturowej. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa, począwszy od III wieku n.e., Mojżesz był przedstawiany bez rogów, często ukazywany jako potężny cudotwórca. Jego wizerunek pojawiał się w sztuce katakumbowej i na płaskorzeźbach, gdzie był portretowany w scenach takich jak wyprowadzanie wody ze skały czy prowadzenie Izraelitów przez Morze Czerwone (właściwie: Sitowia).
W tym wczesnym okresie, sztuka chrześcijańska dążyła do podkreślenia związku między Jezusem a Mojżeszem. Chrystus był często przedstawiany jako wykonujący cuda podobne do tych przypisywanych Mojżeszowi, co miało na celu ukazanie go jako „Nowego Mojżesza” i podkreślenie ciągłości między Starym a Nowym Przymierzem. Interesującym przykładem tej tendencji jest scena z katakumb Domitilli w Rzymie, pochodząca z połowy IV wieku.
Jednakże, z biegiem czasu, wraz z ewolucją teologii chrześcijańskiej, relacja między Mojżeszem a Jezusem w sztuce uległa znaczącej zmianie. W średniowiecznych interpretacjach zaczęto wyraźnie oddzielać Mojżesza i Stare Prawo od Jezusa i Nowego Przymierza. To właśnie w tym okresie pojawiły się pierwsze przedstawienia Mojżesza z rogami.
Najwcześniejszy znany przykład takiego wizerunku pochodzi z XI-wiecznego manuskryptu znanego jako „Aelfric Paraphrase of the Pentateuch and Joshua”, przechowywanego obecnie w British Museum. W kolejnych wiekach rogi Mojżesza ewoluowały od subtelnych guzków, jak na posągu w Dijon we Francji, do wyrazistych, czasem wręcz demonicznych form, widocznych w niektórych witrażach i iluminowanych manuskryptach, takich jak Psałterz Huntingfield.
Ta transformacja w przedstawieniu Mojżesza odzwierciedlała szersze zmiany w relacjach chrześcijańsko-żydowskich w średniowiecznej Europie. Rogaty wizerunek Mojżesza stał się nie tylko symbolem oddzielenia go od Jezusa, ale także wizualnym narzędziem stygmatyzacji Żydów. W tym samym okresie pojawiły się inne negatywne przedstawienia Żydów w sztuce chrześcijańskiej, czego przykładem może być alegoryczna postać ślepej „Synagogi” na katedrze w Strasburgu, symbolizująca odrzucenie judaizmu.
Mojżesz z rogami: podsumowanie
Historia Mojżesza i rogów to przykład tego, jak różne interpretacje językowe, zmieniające się konteksty kulturowe i ewolucja relacji międzyreligijnych mogą wpływać na rozumienie tekstów religijnych i ich reprezentację w sztuce. To, co zaczęło się jako jedne z możliwych tłumaczeń (możliwe, że powiązanych ze starożytną symboliką), stało się z czasem potężnym narzędziem w rękach tych, którzy szukali sposobów na odróżnienie i marginalizację grup religijnych.
Ta historia przypomina nam o złożoności interpretacji starożytnych tekstów i znaczeniu kontekstu kulturowego w ich zrozumieniu. Pokazuje również, jak sztuka może być potężnym medium dla wyrażania, a czasem nawet kształtowania, relacji między różnymi grupami religijnymi i kulturowymi.
Niezależnie od interpretacji – czy to metaforycznej „świetlistości”, czy dosłownych „rogów” jako symbolu władzy – historia rogatego Mojżesza pozostaje jednym z najbardziej intrygujących aspektów biblijnej egzegezy i historii sztuki, łącząc w sobie elementy lingwistyki, teologii, historii sztuki i studiów kulturowych. Stanowi ona przykład tego, jak pojedyncze słowo może wpłynąć na kształtowanie się wyobrażeń kulturowych i relacji międzyreligijnych przez stulecia.
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.
Źródła
- Rendsburg, G. A. (2023). „Moses as Pharaoh’s Equal”. Biblical Archaeology Review.
- Bertman, Stephen (2009). „The Antisemitic Origin of Michelangelo’s Horned Moses”. Shofar. 27 (4). Purdue University Press
- Propp, W. H. (1987). „The Skin of Moses’ Face – Transfigured or Disfigured?”. Catholic Biblical Quarterly, 49(3), 375-386.