W języku hebrajskim, jednym z najczęściej używanych określeń Boga jest słowo „Elohim” (אלהים). Termin ten od wieków zajmuje teologów, lingwistów i badaczy Biblii ze względu na swoją niezwykłą formę gramatyczną. Mimo że odnosi się do jednego Boga, „Elohim” ma formę liczby mnogiej. W tym artykule zgłębimy tajemnicę tej lingwistycznej osobliwości, analizując jej znaczenie językowe, teologiczne implikacje oraz różne interpretacje proponowane przez uczonych.
Analiza językowa: Elohim
Forma gramatyczna
„Elohim” (אלהים) to rzeczownik w liczbie mnogiej od słowa „Eloah” (אלוה), które jest pojedynczą formą oznaczającą „bóg” lub „bóstwo”. W języku hebrajskim liczba mnoga zazwyczaj tworzona jest przez dodanie końcówki „-im” do formy pojedynczej rzeczowników męskich.
Użycie w Biblii Hebrajskiej
Mimo swojej formy mnogiej, „Elohim” w Biblii Hebrajskiej najczęściej odnosi się do jednego Boga Izraela i jest używane z czasownikami w liczbie pojedynczej. Na przykład, w pierwszym wersecie Księgi Rodzaju czytamy: „Na początku Elohim stworzył niebo i ziemię” (בְּרֵאשִׁית בָּרָא אֱלֹהִים), gdzie czasownik „stworzył” (בָּרָא, bara) jest w liczbie pojedynczej. Po przymiotniku rozpoznajemy właściwy rodzaj i liczbę rzeczownika. To działa w każdym języku – np. po polsku poeta się kończy na -a, ale nie powiemy „dobra poeta”, tylko „dobry poeta” – i po słówku „dobry” widzimy, że poeta to słowo w rodzaju męskim.
Inne użycia „Elohim”
Warto zauważyć, że „Elohim” może również odnosić się do:
- Bogów pogańskich (wtedy używane jest z czasownikami w liczbie mnogiej)
- Aniołów lub istot nadprzyrodzonych
- Sędziów lub władców (w niektórych kontekstach)
W Biblii Hebrajskiej takie formy liczby mnogiej są najczęściej używane w odniesieniu do Boga Izraela, na przykład:
- אֲדֹנִים אָנִי (adonim ani) – „Jestem panem” (dosłownie: „panami”) (Mal 1.6)
- אַבְרָהָם אֲדֹנָיו (awraham adonaw) – „Abraham jego pan” (dosłownie: „panowie”) (Rdz 24.9)
- קִבְרֹתֶיךָ (kiwrotecha) – „twój grób” (dosłownie: „groby”) (2 Krl 22.20)
- חָכְמוֹת בָּנְתָה בֵיתָהּ (chochmot banta wejta) – „Mądrość zbudowała swój dom” (dosłownie: „mądrości”) (Prz 9.1)
Liczba mnoga pojawia się najczęściej w rzeczownikach, szczególnie w אלהים (Elohim) „Bóg” (dosłownie: „bogowie”), ale może być również używany z przymiotnikami znominalizowanymi, np. קְדֹשִׁים (kedoszim) „Święty” (dosłownie: „święci”) (Prz 9.10).
Istnieją również sytuacje, gdy słowa występują w liczbie mnogiej, mimo że odnoszą się do pojedynczego obiektu. Dobrymi przykładami są rzeczowniki niepoliczalne, takie jak שמים (szamajim – niebo), מים (majim – woda), czy חיים (chajim – życie). Ponadto, rzeczowniki kolektywne, oznaczające grupę lub zbiór, mogą mieć gramatyczną formę mnogą. Na przykład, בהמות (behemot) oznacza bydło, choć z czasem rozwinęło się w postać Behemota.
Podobnie jest z biblijnymi aniołami. Liczba pojedyncza to שרף (seraf) i כרוב (keruw), natomiast mnogie formy to שרפים (serafim) i כרובים (keruwim). Te formy mnogie często są używane w odniesieniu do pojedynczych istot, podkreślając ich majestat i potęgę. (Możecie kojarzyć po polsku – serafin i cherubin – to tak źródłowo jest liczba mnoga.)
Teologiczne implikacje
Majestatyczna liczba mnoga
Wielu uczonych interpretuje użycie „Elohim” jako zabieg podobny do tak zwanej „majestatycznej liczby mnogiej”. W tej interpretacji, liczba mnoga służy podkreśleniu wielkości, majestatu i wszechmocy Boga, a nie wskazaniu na mnogość bóstw.
Ślady politeizmu?
Niektórzy badacze sugerują, że użycie liczby mnogiej może być pozostałością po wcześniejszych, politeistycznych wierzeniach, które z czasem ewoluowały w monoteizm. Jednak ta teoria jest kontrowersyjna i nie jest powszechnie akceptowana w kręgach teologicznych.
Trynitarna interpretacja
Chrześcijańscy teologowie często interpretują liczbę mnogą „Elohim” jako wczesną aluzję do doktryny Trójcy Świętej. Według tej interpretacji, liczba mnoga odzwierciedla wielość Osób w jednej Bożej naturze.
Historyczne pochodzenie terminu
Wielość form i zastosowań „Elohim” wydaje się wywodzić z faktu, że głównym bóstwem w starożytnym Kanaanie był El. Jego imię zaczęło być używane jako rzeczownik oznaczający jakiegokolwiek boga, a zatem liczba mnoga od El (Elohim) stała się słowem używanym na określenie wielu bogów.
Gdy starożytne pieśni i wiersze wychwalające El i Elohim (bogów) zostały przejęte przez starożytnych Izraelitów i przypisane ich bóstwu, JHWH, słowo Elohim stało się po prostu synonimem lub zastępnikiem JHWH. Zamiast zmieniać słowo Elohim na JHWH w każdym psalmie, starożytni Izraelici po prostu przedefiniowali słowo Elohim jako odniesienie do JHWH, co nie wymagało żadnych zmian w poezji pieśni.
Porównanie z innymi językami semickimi
Ugarycki
W języku ugaryckim, starożytnym języku semickim, termin „ilhm” (odpowiednik hebrajskiego „Elohim”) również był używany w odniesieniu do pojedynczego bóstwa, co sugeruje, że ta praktyka językowa nie była ograniczona do hebrajskiego.
Aramejski
W aramejskim, języku blisko spokrewnionym z hebrajskim, używa się terminu „Elaha” (אלהא) w liczbie pojedynczej, co może wskazywać na późniejsze uproszczenie formy.
Współczesne interpretacje: Elohim
Perspektywa językoznawcza
Współcześni lingwiści często postrzegają „Elohim” jako przykład „liczby mnogiej intensywności” lub „liczby mnogiej pełni”, która służy podkreśleniu pełni atrybutów lub mocy opisywanego podmiotu.
Perspektywa filozoficzna
Niektórzy filozofowie i teologowie interpretują liczbę mnogą „Elohim” jako wyraz złożoności i wieloaspektowości Bożej natury, która przekracza ludzkie kategorie pojedynczości i mnogości.
Płeć Boga w tradycji biblijnej i żydowskiej
Kwestia płci Boga w tradycji biblijnej i żydowskiej jest złożona. Choć hebrajskie słowo „Elohim” ma formę męską, a większość odniesień do Boga w Biblii Hebrajskiej używa męskich form gramatycznych, to obraz Boga w judaizmie nie jest jednoznacznie męski.
Męskie odniesienia do Boga
W Biblii Hebrajskiej Bóg jest często przedstawiany przy użyciu męskich metafor i odniesień:
- Jako ojciec: Na przykład w Psalmie 89:26 czytamy: „On będzie wołał do Mnie: 'Ty jesteś moim Ojcem, moim Bogiem i Skałą mojego zbawienia.'”
- Jako król: W wielu psalmach Bóg jest opisywany jako król, np. „Pan jest Królem na wieki wieków” (Psalm 10:16).
- Poprzez użycie męskich czasowników: Na przykład, w Księdze Rodzaju 1:1 czytamy „Na początku Bóg stworzył…” gdzie czasownik „stworzył” (בָּרָא, bara) jest w formie męskiej.
Żeńskie aspekty Boga
Jednocześnie w tradycji żydowskiej można znaleźć elementy, które sugerują, że Bóg przekracza proste kategorie płciowe:
- Szechina: Boska obecność, zwana Szechiną, jest gramatycznie rodzaju żeńskiego w języku hebrajskim.
- Mądrość Boża: W Księdze Przysłów Mądrość Boża jest personifikowana jako kobieta (np. Prz 8:1-36).
- Miłosierdzie Boże: W niektórych tekstach rabinicznych miłosierdzie Boże jest opisywane przy użyciu żeńskich metafor.
Bóg ponad płcią
Wielu żydowskich myślicieli i filozofów argumentowało, że Bóg transcenduje ludzkie kategorie płci. Maimonides, średniowieczny filozof żydowski, ostrzegał przed przypisywaniem Bogu jakichkolwiek cech fizycznych, w tym płci, uważając takie praktyki za bliskie bałwochwalstwu.
W kabale, mistycznej tradycji judaizmu, Bóg jest czasami opisywany jako posiadający zarówno męskie, jak i żeńskie aspekty, które są w doskonałej harmonii.
Współcześni rabini i uczeni często podkreślają, że język używany do opisania Boga w Biblii i tradycji jest metaforyczny i odzwierciedla ludzkie ograniczenia w zrozumieniu Bożej natury, a nie dosłowne atrybuty Boga.
Podsumowując, choć „Elohim” jest gramatycznie męski, a większość biblijnych odniesień do Boga używa męskich form, tradycja żydowska uznaje złożoność Bożej natury, która wykracza poza ludzkie kategorie płci.
Pluralis Majestatis we współczesnym hebrajskim
We współczesnym hebrajskim użycie pluralis majestatis jest bardzo ograniczone. Głównym kontekstem, w którym można je spotkać, jest pisarstwo akademickie (tzw. „editorial we”, odzwierciedlające użycie istniejące w tym rejestrze również w innych językach).
Formy pierwszej osoby liczby mnogiej mogą być używane we współczesnym hebrajskim przez pojedynczego mówcę w pewnych innych kontekstach (np. w rozmowie z małymi dziećmi, w tekstach propagandowych opisujących czyjeś osiągnięcia itp.), ale w większości przypadków odzwierciedlają one inne czynniki i mogą być jedynie z wątpliwością interpretowane jako przejawy pluralis majestatis.
Wnioski
Zagadka liczby mnogiej w hebrajskim określeniu Boga – „Elohim” – pozostaje tematem badań i dyskusji. Niezależnie od przyjętej interpretacji, ta lingwistyczna osobliwość przypomina nam o złożoności i głębi hebrajskiego języka biblijnego oraz o tajemnicy, która otacza ludzkie próby opisania Bożej natury.
Wielość interpretacji „Elohim” odzwierciedla bogactwo tradycji teologicznych i filozoficznych, które przez wieki próbowały zgłębić znaczenie tego niezwykłego terminu. Jednocześnie przypomina nam, że język, nawet święty język Biblii, ma swoje ograniczenia w wyrażaniu rzeczywistości transcendentnej.
Ostatecznie, tajemnica „Elohim” może być postrzegana jako zaproszenie do głębszej refleksji nad naturą Boga i ograniczeniami ludzkiego języka w opisywaniu rzeczywistości duchowej. Niezależnie od przyjętej interpretacji, „Elohim” pozostaje potężnym i wieloznacznym terminem, który od tysiącleci inspiruje wierzących i uczonych do zgłębiania tajemnic wiary.
Źródła
- Joüon, P. and Muraoka, T. (2006). A Grammar of Biblical Hebrew. Roma: Pontificio Istituto Biblico.
- Rendsburg, G.A. (2023). „Moses as Pharaoh’s Equal—Horns and All”. Biblical Archaeology Review.
- Sarna, N.M. (1989). The JPS Torah Commentary: Genesis. Philadelphia: Jewish Publication Society.
- Alter, R. (1996). Genesis: Translation and Commentary. New York: W.W. Norton & Company.
- Maimonides, M. (1963). The Guide for the Perplexed. Trans. by Shlomo Pines. Chicago: University of Chicago Press.
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.