Litera he / hej (ה) w hebrajskim alfabecie jest niezwykle ważna, pełniąc liczne funkcje gramatyczne i symboliczne. W naszym wpisie odkryjemy jej pochodzenie, rolę w języku hebrajskim, znaczenie w gematrii oraz związek z Tetragramem. Dowiesz się, jak litera he wpływa na współczesny hebrajski i dlaczego jest kluczowa zarówno w tekstach religijnych, jak i w codziennej komunikacji.
Litera he – pochodzenie
Hebrajska nazwa litery ה to הא (he lub hej) i ten wyraz znaczy „oto”, pojawia się w Biblii we fragmencie księgi Ezechiela (Ez 16,43): הֵא דַּרְכֵּךְ (he darchech) – „oto droga-twoja”.
Istnieje hipoteza, że litera ה mogła ewoluować z symbolu przedstawiającego postać z podniesionymi rękami, który miał symbolizować zarówno „wysławianie” (הילול – hilul), jak i dźwięk /h/. Nie ma jednomyślnej zgody co do tego, czy ta interpretacja jest poprawna, jednakże symbole protosynajskie mogły być adaptacją egipskich hieroglifów, co może z kolei tłumaczyć różnorodność ich znaczeń. Według innej hipotezy kształt litery zmienił się w fenickim (i hebrajskim) na przypominający symbol okna.
Transkrypcja i wymowa
Litera ה w hebrajskim oznacza spółgłoskę szczelinową krtaniową bezdźwięczną [h], potocznie określa się to „słabym h”. Jeśli litera ה znajduje się na początku lub w środku wyrazu, zapisujemy ją ortograficznie jak ⟨h⟩, np. ohel (אוהל), hagada (הגדה), lehitraot (להתראות). Litera „ה” na końcu słowa jest (poza drobnymi wyjątkami i tak dziś ignorowanymi) niewymawiana.
Dlaczego w takim razie możemy się spotkać z tym, że na końcu tych wyrazów jest zapis „h”? Może to być transliteracja (zapis mówiący jakie tam są litery) lub próba dostosowania transkrypcji hebrajskiego słowa do zasad fonetycznych i ortograficznych innych języków. Dlatego imię שרה oraz słowa שואה i ממורה po angielsku zapisujemy jako Sarah, Shoah i menorah, a po polsku Sara, Szoa i menora. Podczas słuchania języka hebrajskiego warto mieć na uwadze, że wiele osób już nie wymawia [h] niezależnie od miejsca, w którym się pojawia.
Litera he w hebrajskim
Litera ה jest jedną z najczęstszych liter pojawiających się w hebrajskich wyrazach. Jest to związane z tym, że może być po prostu zwykłą częścią słowa (jedną z liter rdzenia), jak i dlatego, że pojawia się w wielu prefiksach (przedrostkach) i sufiksach. Warto zatem zwracać na nią uwagę, gdyż podpowiada wiele ważnych kwestii w gramatyce. Możecie o tym przeczytać na kolejnych slajdach.
Poza częstotliwością w słowniku (w wyrazach), są też kolejne powody dla których może być najczęstszą literką w tekście napisanym po hebrajsku: jest pierwszą literą zaimków trzeciej osoby (הוא [hu] – on, היא [hi] – ona itd.) lub może składać się na przedimek określony -ה (jak angielskie “the”), który bardzo często towarzyszy różnym wyrazom.
Litera ה może pełnić ważne funkcje gramatyczne na początku wyrazu:
- Hebrajski przedimek określony (odpowiednik angielskiego „the”) jest zapisywany poprzez literę ה łączącą się z kolejnym wyrazem (np. pies – כלב ⟨kelew⟩, a określony pies to הכלב ⟨ha-kelew⟩ – „the dog”. Wyraz ten wymawia się jako /ha/, ale zdarza się też wymowa przed niektórymi literami jako /he/.
- Wyraz ה (ha) może pojawić się na początku zdania przed czasownikiem również dla zaznaczenia pytania zamkniętego („tak-nie”).
- Litera ה może pojawiać się też w przedrostkach, np. rzeczowników odczasownikowych (np. הזמנה od הזמין oraz התכתבות od התכתב), a także tych właśnie czasowników (w hifilu, hitpaelu i nifalu) od których te rzeczowniki są gramatycznie wyprowadzone.
Na końcu wyrazu litera ה sugeruje zwykle nie spółgłoskę [h] lecz obecność jakiejś samogłoski (a,e, rzadko o).
- końcówka żeńska -a, np. אישה ⟨isza⟩ = kobieta, טובה ⟨towa⟩ = dobra, למדה ⟨lamda⟩ = uczyła się;
- końcówka lokatywna: ימינה ⟨jamina⟩ = w prawo, הביתה ⟨habajta⟩ = do domu, מזרחה ⟨mizracha⟩ = na wschód, קדימה ⟨kadima⟩ = naprzód …
- sufiks 3. osoby rodzaju żeńskiego l. pojedynczej (dzierżawczy np. שמה ⟨szma⟩ = jej imię, w przyimkach np. אותה ⟨ota⟩ = ją itd.);
- partykuła do wyrażania zachęt, życzeń, propozycji (np. נגילה ⟨nagila⟩ = cieszmy się).
Są pewne wyjątkowe sytuacje, gdy wymawiamy tę literą na końcu wyrazu – w zapisie z nikudami oznacza si to przez kropkę (tzw. mapik) w środku tej litery (הּ), np. גָּבוֹהַּ ⟨gawoah⟩ = wysoki. Współcześnie jednak mało kto zwraca na to uwagę, ale ta wiedza przydaje się do czytania starożytnych tekstów.
Litera he: symbolika
Wartość litery ה w gematrii to 5, tyle ile ksiąg Tory (Pięcioksiąg) i palców u dłoni. Według rabina Maharala litera ה została zbudowana z liter י i ד, które tworzą słowo יד ⟨jad⟩ – ręka, które ma wartość liczbową 14, co po skróceniu daje 5, tyle ile litera ה.
Natomiast jeśli chodzi o Torę, ważna jest też to, że litera ה pojawia się w Tetragramie (wyrazie oznaczającym Imię Boże): יהוה. Nie wiadomo jak to słowo było wymawiane w starożytności przez kapłanów w Świątyni Jerozolimskiej i zamiast tego wymawia się po hebrajsku inne słowa. W kontekście codziennym jest to standardowo השם (ha-szem), czyli dosłownie To-Imię. Natomiast w zapisie Tetragram może być zastąpiony przez ה׳ – literę he.
Kilka fragmentów biblijnych zwraca uwagę na tę literę. Opis aktu stworzenia został podsumowany w Rodz 2,4: בְּהִבָּרְאָם („w ich stwarzaniu”, czyli nieba i ziemi). Litera ה jest tu zapisywana w odróżniający się sposób.
W świetle tradycji religijnej, należy to odczytywać, że stworzono je (בראם) w/poprzez (ב) literę (ה) oznaczającą Boga. Litera ה ma posiadać moc kreacyjną dlatego, że występuje w Imieniu Bożym יהוה oraz jako jedyna spółgłoska jest swobodnym przepływem powietrza bez napięcia mięśni i ruchu języka.
Moc kreacyjna litery ה miała być też dodana do imion Awrama (אברם) i Saraj (שרי), którzy w ten sposób stali się Awrahamem (אברהם) i Sarą (שרה), a w ten sposób stali się początkiem narodu wybranego przez Boga. W Psalmie 119 występuje seria wersetów na literę ה. Zawarte są tam prośby o prowadzenie przez Boga ścieżką przykazań Tory.
Litera he i chet: symbolika
Według Talmud (Szabat 104a) litera ה symbolizuje pokutę, gdyż w przeciwieństwie bardzo podobnej litery ח jest otwarta. Litera chet (ח) symbolizuje grzech (חטא chet), który czyha u drzwi (Rodz 4,7). Drzwi (דלת delet) to litera dalet ד, a kolejną literą alfabetu jest ה. Otwarta przestrzeń w tej literze ma oznaczać możliwość wyjścia z pułapki grzechu (litera ח nie ma takiego otwarcia).
W hebrajskim są pary wyrazów, które różnią się tym, czy występuje w nich ה (jako coś pozytywnego) i ח (jako tego przeciwieństwo). Na przykład maca מצה jest odwrotnością chamecu חמץ zarówno w zapisie jak i symbolicznie: są to jakby odwrotnie zapisane wyrazy z tym że w jednym jest ה a w drugim ח. Chamec jest to zakwas, z którego należy oczyścić dom przed świętem Pesach, a podczas tego święta je się chleb niekwaszony, czyli macę. Inny znaczący przykład to הללויה ⟨halleluja⟩, czyli chwalcie Pana Boga, i חללויה (challeluja), czyli bezcześćcie Pana Boga.
Ćwicz he i inne litery
Jeśli chcesz poznać inne litery alfabetu hebrajskiego, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski PDF z wymową”. Jeśli chcesz poćwiczyć pismo drukowane, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski – pismo. Jeśli chcesz poćwiczyć pismo odęczne, ściągnij nasz darmowy ebook „Alfabet hebrajski – pismo odręczne”
Na naszym kursie online alfabet opanujesz w dwie lekcje!
Zapisz się do nas na kurs!
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.