Początki legendy o golemie są głęboko zakorzenione w mistycznych tradycjach judaizmu, szczególnie w kabale i różnych tekstach talmudycznych. Golem jest przedstawiany jako istota stworzona przez człowieka, najczęściej przez uczonych rabinów, którzy za pomocą tajemnej wiedzy i świętych rytuałów nadawali życie bezkształtnej materii. Celem stworzenia golema była ochrona i służba społeczności żydowskiej, często w odpowiedzi na prześladowania czy bezpośrednie zagrożenia.
Słowo golem
Słowo to ma źródło w języku hebrajskim. גולם znaczy dosłownie – poczwarka (ostatnie stadium rozwoju larwy), a więc jeszcze nie do końca ukształtowanego organizmu. Dlatego mogło być też stosowane w przenośni w odniesieniu do czegoś nie w pełni uformowanego, np. człowieka.
W Biblii, słowo „golem” występuje tylko raz, w Psalmie 139:16, gdzie jest używane w odniesieniu do niekształtnej, surowej substancji lub niedoskonałej formy, a nie ożywionego stworzenia z gliny, jak w późniejszych legendach. Werset ten często tłumaczy się jako odniesienie do wczesnego, niekształtnego etapu rozwoju płodu w łonie matki, co podkreśla wszechwiedzę i wszechobecność Boga. Brzmienie tego fragmentu w różnych tłumaczeniach może się różnić, ale ogólny sens wskazuje na nieformalność i niekompletność.
W Biblii, golem występuje tylko raz, w Psalmie 139:16. W tym kontekście jest używane do opisania człowieka w jego najbardziej pierwotnej, nieukończonej formie, co kontrastuje z późniejszymi opowieściami o golemach, gdzie termin ten odnosi się do stworzeń ożywionych przez człowieka za pomocą magii lub mistycznych rytuałów.
Historia o golemie z Pragi
Jednym z najbardziej znanych mitów o golemie jest historia golema z Pragi, stworzonego przez rabina Jehudę Löwa ben Becalela, znanego również jako MaHaRaL. Według legendy, rabin stworzył golema, by ochronić żydowską społeczność Pragi przed antysemickimi atakami. Istota ta była ożywiana przez wpisanie na jej czole słowa „אמת” (emet), co w języku hebrajskim oznacza „prawda”. Słowo to miało magiczną moc, ponieważ składa się z pierwszej (א), środkowej (מ) i ostatniej (ת) litery alfabetu hebrajskiego, symbolizując tym samym początek, środek i koniec, czyli wszechogarniającą prawdę.
Jednak z czasem Golem zaczął przejawiać pragnienia i zachowania wykraczające poza jego pierwotną rolę, co doprowadziło do tragicznych konsekwencji. Jego nierozumienie ludzkich emocji i siły, jaką dysponował, spowodowało szereg nieszczęść, w tym śmierć niewinnych.
Maharal, zrozumiawszy, że stworzenie wymknęło się spod kontroli i stało się zagrożeniem, podjął trudną decyzję o zakończeniu egzystencji Golema.
Kluczowym elementem w kontroli nad golemem była możliwość jego deaktywacji. Usunięcie pierwszej litery „א” (alef) z wyrazu „אמת” (emet) zmieniało słowo w „מת” (met), co oznacza „martwy”. Tym samym, golem tracił swoją moc i wracał do stanu nieożywionej materii. Ta koncepcja podkreśla nie tylko mistyczne znaczenie słów i liter w tradycji żydowskiej, ale również ukazuje głęboką świadomość konieczności ograniczenia i kontroli nad stworzeniami, które mogą wymknąć się spod kontroli.
Litera alef (א) w słowie „emet” (אמת), reprezentującym „prawdę”, nosi w sobie aspekt boskości, będąc nie tylko przewodnią literą alfabetu hebrajskiego, ale również inaugurującą określenie „Elohim” (אלהים) – jedno z imion Boga. Odebranie tego boskiego komponentu przekształca „emet” w „met” (מת), co oznacza „martwy”, symbolizując pozbawienie golema jego życiodajnej iskry. Analogicznie, w przypadku słowa אדם („adam”, czyli człowiek), gdy wyraz ten trafi alefa (א), staje się słowem דם (dam) – „krew”, co sugeruje redukcję człowieka do jego materialnej, życiowej esencji, pozbawionej duchowego wymiaru.
Inne opowieści o golemie
Oprócz słynnego golema z Pragi, istnieje wiele innych legend i opowieści o golemach pochodzących z różnych części Europy Środkowej i Wschodniej, w tym z Chełma, Frankfurtu, Wilna i innych miast, które są bogate w żydowskie dziedzictwo kulturowe. Zdaniem niektórych pierwszy golem został stworzony właśnie w Chełmie. Te opowieści, choć mogą różnić się szczegółami, często podążają za podobnym schematem, w którym mądry rabin lub inna postać duchowa tworzy golema, aby ochronić społeczność żydowską przed zagrożeniami zewnętrznymi lub rozwiązać jakieś problemy. W niektórych jednak legendach sam okazywał się zagrożeniem, gdyż wyrywając się spod kontroli swego twórcy nie działał już zgodnie z jego intencjami. Jako bezmyślna masa dysponująca sporą siłą fizyczną, mógł wykorzystywać ją na ślepo i czynić szkody (według jednego z przekazów miał przypadkiem podpalić Frankfurt).
Golem w kulturze masowej stał się symbolem wielu uniwersalnych tematów – od granic ludzkiego dążenia do stwarzania życia, przez pytania o naturę tożsamości i duszy, aż po zagrożenia płynące z nadmiernych ambicji i pychy. Postać ta pojawia się w literaturze, filmach, grach wideo i innych formach sztuki, często adaptowana i reinterpretowana w różnych kontekstach.
Golem w literaturze pięknej
Gustav Meyrink jest autorem jednej z najbardziej znaczących i wpływowych powieści o golemie, zatytułowanej po prostu „Golem”. Opublikowana w 1915 roku, ta eksperymentalna i surrealistyczna powieść stała się klasykiem literatury fantastycznej i jest często uznawana za jedno z najważniejszych dzieł literackich inspirowanych żydowską legendą o golemie.
„Golem” Meyrinka nie jest jednak prostym przekazem legendy, jaką znamy z tradycji żydowskiej. Autor umieścił swoją historię w tajemniczym i fantastycznym przedstawieniu Pragi, tworząc atmosferę pełną mistycyzmu, niepokoju i nadprzyrodzonych zjawisk. Powieść opowiada o Athanasiusie Pernathie, rytowniku klejnotów, który wędruje przez labiryntyczne uliczki żydowskiego getta w Pradze, natrafiając na różne postacie i doświadczając dziwacznych i niepokojących zdarzeń. Postać golema pojawia się w różnych momentach powieści, nie tyle jako fizyczna istota, ile raczej jako symboliczna i nieuchwytna obecność, wpływająca na życie bohaterów.
Meyrink w swojej powieści wykorzystuje motyw golema do eksploracji głębszych tematów, takich jak tożsamość, pamięć, świadomość i duchowość. „Golem” jest również interpretowany jako metafora alienacji, poszukiwania sensu i przynależności, jak również przemyślenia na temat natury ludzkiego istnienia i możliwości transcendencji.
Golem a komputer
Stanisław Lem, wybitny polski pisarz naukowej fantastyki, również poruszał temat golema, choć w bardziej metaforyczny i zmodernizowany sposób, w swojej rozległej i różnorodnej twórczości. Lem jest znany z głębokiej refleksji nad nauką, technologią, a także nad naturą ludzkiej inteligencji i świadomości, co często prowadziło go do filozoficznych i etycznych rozważań na temat sztucznej inteligencji, cybernetyki i możliwości stworzenia życia przez człowieka.
Jednym z dzieł Lema, które można interpretować w kontekście golema, jest „Golem XIV”, opowiadanie wchodzące w skład zbioru „Wielkość urojona”. „Golem XIV” to superinteligentny komputer, który w znaczący sposób przekracza swoje pierwotne przeznaczenie i funkcje wojskowe, rozpoczynając samodzielne rozważania filozoficzne i teologiczne. Golem XIV, podobnie jak mistyczne golemy, jest stworzeniem ludzkich rąk, ale szybko wykracza poza swoje zaprogramowane ograniczenia, zadając fundamentalne pytania o istotę inteligencji, świadomości. Eksploruje ważne współcześnie tematy o samoświadomości sztucznej inteligencji. Zarówno golem, jak i komputer – maszyna myśląca – są podejmowanymi przez człowieka próbami stworzenia czegoś, co byłoby podobne do ludzkiej świadomości. Golem działając bez kontroli człowieka działa w nieprzewidziany sposób, wykorzystując swoją siłę na opak. Również sztuczna inteligencja może nieść pewne zagrożenia i rodzi pytania, czy „myśli” bez udziału człowieka.
Golem w popkulturze
Golemy w grach wideo: W wielu grach RPG i fantasy, takich jak seria „Diablo”, „Wiedźmin” czy „Minecraft”, golemy występują jako przeciwnicy lub sojusznicy gracza, często jako strażnicy lub potężne stworzenia stworzone do ochrony pewnych miejsc lub przedmiotów.
Golemy w komiksach i anime: Postać golema pojawia się również w komiksach i anime. Na przykład w „Mahou Tsukai no Yome”, golem jest jednym z wielu mistycznych stworzeń, z którymi główna bohaterka wchodzi w interakcje.
Golemy w filmach i serialach telewizyjnych: Golemy pojawiają się również w nowoczesnych adaptacjach telewizyjnych i filmowych, często w kontekście fantasy lub science fiction. Przykładem może być serial „Supernatural”, gdzie bracia Winchester walczą z różnymi nadprzyrodzonymi stworzeniami, w tym golemem.
Golemy w grach planszowych i karcianych: W grach takich jak „Magic: The Gathering”, golemy są często używane jako karty stworzeń, z różnymi zdolnościami odzwierciedlającymi ich niezwykłą moc i odporność.
Współczesne adaptacje golema, choć mogą odbiegać od tradycyjnych opowieści, nadal nawiązują do podstawowych pytań o granice kreacji, odpowiedzialność twórcy za swoje dzieło, oraz o konsekwencje przekraczania naturalnego porządku rzeczy. Golem, będący zarówno strażnikiem jak i potencjalnym zagrożeniem, przypomina o ciągłej walce między aspiracjami a etyką, między wiedzą a jej moralnymi implikacjami.
Chcesz nauczyć się hebrajskiego, żeby zagłębić się w kulturę żydowską?
Zapisz się do nas na kurs!
