Synagoga w Pińczowie to niezwykłe miejsce o bogatej historii i kulturowym znaczeniu. To, co czyni tę synagogę naprawdę wyjątkową, to inskrypcje na jej ścianach, które stanowią ważny ślad historii Żydów w Polsce.
Synagoga powstała na przełomie XVI-XVII w. po zezwoleniu od marszałka koronnego Myszkowskiego. Uważa się, że jej projektantem był włoski architekt renesansowy – Santi Gucci.
W czasie II wojny światowej synagoga padła ofiarą dewastacji ze strony nazistów, którzy zniszczyli jej wnętrze i wywieźli cenne wyposażenie, włącznie z zbiorem około 100 zwojów Tory, gromadzonym przez wieki. Budynek synagogi został przekształcony na potrzeby garaży i magazynów. W roku 1944 synagoga doznała dodatkowych zniszczeń w wyniku bombardowań. Po wojnie budynek służył jako magazyn nawozów sztucznych i materiałów budowlanych. Mimo to zachowało się tam sporo inskrypcji i ciekawych śladów żydowskiej historii.
Synagoga w Pińczowie: zabytkowe graffiti
Graffiti, czyli odręczne inskrypcje imienne wyryte na ścianach synagogi w Pińczowie, pochodzą z różnych okresów, głównie XVII-XVIII wiek. To cenne świadectwo obecności i aktywności społeczności żydowskiej w tym regionie przez wiele wieków. W czasach nowożytnych zjeżdżało tu wiele znaczących osób m.in. na żydowskie sejmiki okręgowe, a także zjazdy generalne Waadu w XVII wieku. Waad to akronim hebrajskiego określenia Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Aracot), który pełnił najważniejszą funkcję administracyjną wśród Żydów w dawnej Polsce. Uczestnicy tych wydarzeń zostawiali po sobie podpisy.
Tego typu napisy nazywane są „graffiti”. Choć ta nazwa kojarzy się nowoczesnymi malunkami na murach, to jednak termin ten ma dłuższą historię i może odnosić się również do inskrypcji lub napisów pozostawionych na ścianach.
Graffiti na ścianach synagogi w Pińczowie, które przeważają w przedsionku, pełnią różnorodne funkcje i są interesującym źródłem informacji filologicznej oraz historycznej. Oto ich charakterystyka:
Elementy składające się na graffiti:
- Początkowe „Ja”: Wiele z tych podpisów zaczyna się od zaimka „ja”, po którym osoba pisząca podaje np. swoje imię.
- Imię/imiona podpisującego się: Następnym składnikiem jest imię lub imiona osoby, która zostawiła napis na ścianie.
- Tytulatura ojca: Podanie imienia ojca po słowie ben (ב’ / בן), czyli syn, któremu może towarzyszyć zwrot grzecznościowy.
- Przynależność rodowa: W pewnych miejscach na ścianach można zauważyć także zapis przynależności do rodu np. kapłańskiego (כ”ץ Kac / Katz) lub lewitów (סג”ל Segal).
- Informacje dodatkowe: Poza tym, pojawiają się różne informacje np. o miejscu pochodzenia piszącej osoby, rzadziej daty oraz sporadycznie pełnione funkcje (np. „chazan”, czyli kantor).
Polichromie
Na ścianach i suficie budynku można znaleźć wiele cennych polichromii, które zawierają cenne informacje na temat historii synagogi. Znajdują się tam na przykład (1) daty fundacyjne informujące o renowacji napisów i malowideł (druga połowa XVIIIw), imiona fundatorów czy informacje dotyczące przeznaczenia pomieszczeń: pokój, w którym odbywały się sądy jest podpisany cytatem na temat sądzenia; natomiast nad wejściem do przedsionkiem go poprzedzającym widzimy (2) cytat z Psalmu 118,1: פתחו לי שערי צדק (otwórzcie mi bramy sprawiedliwości). Na tej samej bramie widać też (3) życzenia: za życie, pokój, szczęście i tak dalej.
Innym nieodłącznym elementem synagogi, który częściowo się zachował, są modlitwy i fragmenty biblijne po hebrajsku i aramejsku. (4) Jeden z fragmentów wymienia różne rodzaje aniołów biblijnych (chajot – stworzenia, cherubin – cheruby, sefarin – serafy, ofanim – koliste istoty z wizji Ezechiela): „Stworzenia (niebiańskie) zaśpiewają, cheruby będą sławić…”
Będąc w synagodze można zobaczyć modlitwy, które towarzyszyły obrzędom.
Powyżej widoczny fragment modlitwy aramejskiej wypowiadanej przy otwieraniu aron ha-kodesz i wyciąganiu Tory przed jej czytaniem. Modlitwa zdobyła szczególnie na popularności po jej włączeniu do tekstu kabalistycznej księgi Zohar: „Niech będzie Twoją wolą, abyś otworzył moje serce w Twojej Torze. I spełnij życzenia mojego serca i serc całego ludu Izraela, o dobroć, życie i pokój.”
Więcej tekstów znajdujących się na ścianach można odnaleźć w artykule „Wystrój malarski synagogi w Pińczowie” Andrzeja Trzcińskiego (Studia Judaica 2 z 1999).
Synagoga w Pińczowie: mury
Mury wokół synagogi w Pińczowie, zbudowane z fragmentów starych nagrobków z cmentarzy żydowskich oraz innych odzyskanych elementów, stanowią nie tylko symboliczny pomnik Pamięci o Holocauście, ale także wyjątkowy sposób na upamiętnienie dziedzictwa żydowskiego w tym mieście. Historia cmentarzy żydowskich w Pińczowie jest pełna symboliki i znaczenia.
Pierwszy cmentarz z ok. XV wieku i znajdował się przy ul. Słabskiej. Niestety, obecnie nie zachowały się po nim żadne ślady, gdyż na jego terenie wzniesiono później budynki mieszkalne i przemysłowe
„Nowy” cmentarz (XIX w.), zlokalizowany przy ul. Grodziskowej, również uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej. Niemieckie władze używały nagrobków, czyli macew, do brukowania podwórzy oraz do umacniania brzegów rzeki Nidy. Niewykorzystane fragmenty tych macew były sprzedawane okolicznej ludności na cele budowlane. Od roku 1990 trwa jednak praca nad odnajdywaniem i przenoszeniem fragmentów macew na mur koło synagogi.
Warto odwiedzić synagogę w Pińczowie nie tylko ze względu na jej historyczne znaczenie, ale także po to, by docenić piękno i wartość tych inskrypcji na jej ścianach. Żeby odczytać naścienne napisy i w pełni zrozumieć ich znaczenie, tym samym doświadczyć historii tego niezwykłego miejsca, warto znać chociaż podstawy języka hebrajskiego. Można zacząć od naszych darmowych ebooków lub zapisać się na kursy hebrajskiego online.
Na bieżąco polecamy różne rzeczy na naszych social mediach: Instagram, Facebook.
Źródła:
– „Żydzi i synagoga Stara w Pińczowie” – Andrzej Dziubiński, Jerzy Znojek
– „Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej” – Piechotkowie M.K.